2. Onderzoek, vervolging en proces
2.1 Inleiding
Zoals gezegd, zullen wij eerst stilstaan bij het verloop van het onderzoek waarin het bewijs in de zaken van de vier verdachten, Girkin, Dubinskiy, Pulatov en Kharchenko, is verkregen en bij de beslissingen die het Openbaar Ministerie op basis van dat bewijs heeft genomen om deze zaken voor uw rechtbank aan te brengen. Daarna zullen wij ingaan op het verloop van dit strafproces. Meer in het bijzonder zullen wij stilstaan bij de bescherming van de rechten en belangen van de verdachten tijdens dit proces.

Daarbij zullen wij ook enkele onderwerpen bespreken die wij al eerder in dit strafproces hebben genoemd, bijvoorbeeld bij de start van dit proces of tijdens onze uitgebreide toelichting op het onderzoek in juni vorig jaar. Wij willen niet onnodig in herhaling vallen, maar ontkomen er niet aan om deze onderwerpen opnieuw te benoemen, omdat ze van belang zijn voor het publieke begrip van het optreden van het Openbaar Ministerie in deze strafzaak.

2.2 Verloop opsporingsonderzoek
Nu eerst het verloop van het opsporingsonderzoek, dat kort na het neerstorten van MH17 is  gestart.

2.2.1 Joint Investigation Team
Vergroot afbeelding
Dat onderzoek is uitgevoerd door een samengesteld internationaal onderzoeksteam: een Joint Investigation Team, oftewel een JIT. Hierin werken vijf verschillende landen samen, die getroffen zijn door de ramp: Nederland, Australië, Maleisië, België en Oekraïne.

Een JIT stelt de betrokken landen in staat hun werk te coördineren, gezamenlijk uit te voeren waar dat efficiënt is, en zonder onnodige bureaucratie informatie en bewijs uit te wisselen. Daarnaast behoudt ieder land de vrijheid om ook eigen onderzoek en analyse te doen. Zo heeft Nederland in zijn eigen onderzoek bedreigde getuigen laten horen door de Nederlandse rechter-commissaris.

Het zal niemand verbazen dat deze samenwerking soms ingewikkeld was. Voor JIT-partner Oekraïne bijvoorbeeld geldt dat het zelf betrokken is in de oorlog waarin MH17 is neergeschoten en daarvoor door sommigen ook verantwoordelijk wordt gehouden. Daarom was het noodzakelijk dat het Oekraïense opsporingsteam alle deuren openzette voor zijn JIT-collega’s. Zo is het ook gegaan. Oekraïne begrijpt als geen ander hoe belangrijk het is dat bewijs uit eigen land in samenwerking met de andere, neutrale JIT-landen wordt verkregen en door die andere, neutrale JIT-landen kritisch wordt getoetst. Voor Maleisië was er een juridisch obstakel dat moest worden weggenomen, voordat het lid kon worden van het JIT. Daarvoor moest het land eerst garanderen dat er geen doodstraf zou worden geëist voor het geval er later een vervolging zou plaatsvinden in Maleisië. Verder moest er op verschillende plaatsen worden samengewerkt: tijdens de vaste overleggen tussen alle JIT-partners vanuit Driebergen in Nederland, op de Field Office in Kiev, waar Oekraïense, Australische en Nederlandse rechercheurs gezamenlijk onderzoek doen, en op verschillende andere plaatsen in Nederland en Oekraïne waar experts uit alle JIT-landen technisch onderzoek uitvoeren. Ondanks deze uitdagingen verliep de samenwerking voorspoedig. Er was steeds overeenstemming over de te verrichten onderzoekhandelingen, dat onderzoek werd met grote inzet uitgevoerd en als getuigen wel tegenover een, maar niet tegenover een ander JIT-land wilden verklaren, was daar ruimte voor. Kortom: dankzij het JIT kon er volledig en efficiënt onderzoek plaatsvinden.

2.2.2 Validatie
Vanaf het eerste moment verricht het JIT breed en diepgravend onderzoek. Er is forensisch onderzoek gedaan op de lichamen van de slachtoffers en de wrakstukken van MH17. Er zijn honderden getuigen gehoord in verschillende landen. Er is onderzoek gedaan naar telecommunicatie, satellietbeelden en radargegevens, foto’s en video’s en informatie uit open bronnen.

Vanaf het begin is duidelijk dat het voortdurende conflict tussen Rusland en Oekraïne van invloed is op de manier waarop de onderzoekresultaten zouden worden ontvangen. Daarom hebben wij extra stappen gezet. Door nóg langer door te rechercheren en door al het bewijs nóg strenger te toetsen dan we in andere onderzoeken zouden doen. Dat hebben we op meerdere manieren gedaan.

In de eerste plaats hebben we langs verschillende wegen de betrouwbaarheid van individuele onderzoekresultaten getoetst.

Zo zijn Oekraïense telefoongegevens onderzocht door de inhoud, tijd- en locatiegegevens van gesprekken te verifiëren. Die verificatie vond plaats door vergelijking met andere telefoongegevens, door vergelijking met informatie uit andere bronnen en door na te gaan of gespreksdeelnemers de opgenomen gesprekken konden bevestigen. Dat laatste is in verschillende gevallen gelukt. Het JIT heeft meerdere deelnemers aan opgenomen gesprekken geïdentificeerd en als getuigen gehoord. Ook hebben verschillende gespreksdeelnemers openbaar gemaakte tapgesprekken bevestigd, bijvoorbeeld in interviews. Verder zijn bij telecomproviders in andere landen telecomgegevens opgevraagd. Zo kunnen we controleren of de Oekraïense telecominformatie over internationale gesprekken feitelijk juist is. Ook de zendmastgegevens die door de Oekraïense autoriteiten zijn verstrekt zijn vergeleken met informatie afkomstig van netwerkmetingen die door Nederlandse specialisten zijn gedaan in Oost-Oekraïne. Bij de analyse van de verstrekte tapgesprekken is ook gekeken naar tapgesprekken die niet direct relevant zijn voor het bewijs. Dat levert bevestiging op van vele details in die gesprekken. Deze uitgebreide validatie van de door Oekraïne verstrekte telecomgegevens was tijdrovend, maar heeft door de omvang, onderlinge samenhang en brede analyse een solide basis opgeleverd voor de beoordeling van die gegevens door uw rechtbank.

Er is ook uitgebreid validatie onderzoek gedaan naar beeldmateriaal. In alle gevallen is geprobeerd de maker van het beeldmateriaal te vinden en als getuige te horen. In sommige gevallen is dat gelukt, en in andere niet. In sommige gevallen konden ook personen worden gehoord die bij de maker aanwezig waren tijdens het opnemen van het beeldmateriaal of die betrokken waren bij de verspreiding van het beeldmateriaal en daardoor de oorsprong daarvan konden bevestigen.  Waar mogelijk is de betreffende camera, inclusief geheugenkaart, in beslag genomen en onderzocht door het Nederlands Forensisch Instituut (NFI). En waar zinvol heeft het NFI onderzocht of er aanwijzingen zijn voor manipulatie van het beeldmateriaal. Beelden zijn ook aangeboden aan het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI). Een deskundige van dat weerinstituut heeft onderzoek gedaan naar schaduw, licht en bewolking. Op basis daarvan is beoordeeld of het weer op de foto of de video overeenkomt met het weerbeeld op de betreffende plek op 17 juli 2014 en hoe laat deze foto of video ongeveer moet zijn opgenomen. Tot slot is onderzocht waar het beeldmateriaal moet zijn opgenomen. Dat gebeurde door vergelijking van de kenmerken op het beeld met de omgevingskenmerken uit open bronnen, zoals Google Streetview of satellietbeelden. Van alle foto’s en video’s heeft het onderzoeksteam een geografische locatie vastgesteld.

Elk type bewijs, van video’s tot tapgesprekken en van forensische sporen tot getuigenverklaringen, is dus steeds zo nauwkeurig mogelijk gevalideerd.

Naast individuele toetsing van onderzoekresultaten, zijn al die verschillende bewijsbronnen ook weer met elkaar vergeleken en in samenhang beschreven in het procesdossier. Zo kunnen relevante verschillen en overeenkomsten worden vastgesteld. Met dat doel hebben wij een breed dossier samengesteld. Een dossier waarin onderzoekresultaten in onderlinge samenhang kunnen worden beoordeeld en in de juiste context kunnen worden geplaatst. Daarom bevat het dossier bijvoorbeeld ook ruimschoots informatie over het verloop van het gewapend conflict waarin MH17 is neergeschoten. Als die verschillende bewijsbronnen in onderlinge samenhang worden beoordeeld, blijkt dat zij vaak opvallend goed op elkaar aansluiten en elkaar op die manier versterken. Dat zal opnieuw blijken, als wij straks het bewijs bespreken.

Dit keer kwam een Russische radarspecialist tot de conclusie dat dezelfde reflecties niet afkomstig waren van een gevechtsvliegtuig, maar van wrakstukken van MH17. Nu werden de Russische primaire radarbeelden opgevoerd als bewijs dat MH17 niet kon zijn neergeschoten vanuit de ten laste gelegde afvuurlocatie bij Pervomaiskyi. De Russische autoriteiten hebben verder valse informatie verstrekt over satellietfoto’s van een beweerdelijk Oekraïens Buk-systeem op 17 en 18 juli 2014. Uit satellietbeelden van de European Space Agency (ESA) en Google Earth en weerbeeldonderzoek van het KNMI blijkt dat de Russische beelden niet op die data kunnen zijn gemaakt.5 De onderliggende digitale beeldbestanden van deze satellietfoto’s kan Rusland niet verstrekken. Op andere, voor de hand liggende bewijsvragen blijft de Russische Federatie het antwoord schuldig. Zo hebben wij bijvoorbeeld nooit informatie mogen ontvangen over de verblijfplaats op 17 juli 2014 van de Buk-TELAR met het driecijferige voertuignummer dat begint met een 3 en eindigt op een 2 en die op 23, 24 en 25 juni 2014 meermalen op beeld is vastgelegd in de Russische Federatie. Die informatie willen de Russische autoriteiten niet verstrekken, omdat het beeldmateriaal van de TELAR van 17 en 18 juli 2014 volgens hen vervalst zou zijn. Nog daargelaten dat dit geen grond geeft om de verstrekking van bewijs te weigeren, blijken die manipulatiebeschuldigingen ook niet steekhoudend. Forensisch beelddeskundigen hebben de Russische beweringen uitgebreid onderzocht en één voor één weerlegd.

Het Russische bewijs moet dus met grote behoedzaamheid worden beoordeeld. Ook dat Russische bewijs is opgenomen in het dossier, zodat uw rechtbank en de verdediging van dit tegengeluid kennis kunnen nemen. Op die manier hebben wij een zo evenwichtig mogelijk procesdossier samengesteld.

2.3 Vervolgingsbeslissingen
Tot zover het verloop van het opsporingsonderzoek in grote lijnen. In de loop van dat onderzoek zijn de JIT-landen met elkaar in gesprek gegaan over waar een eventuele vervolging moest plaatsvinden. De eerste voorkeur was om dit te doen bij een door de VN-Veiligheidsraad op te richten internationaal tribunaal. Dit werd door de Russische Federatie, als permanent lid van de Veiligheidsraad, geblokkeerd. Daarop is besloten om die vervolging in Nederland te laten plaatsvinden, als het land met de meeste slachtoffers, zonder betrokkenheid bij het conflict in Oost-Oekraïne en met de nodige ervaring met vervolging van internationale misdrijven. Dit kan vanwege het bepaalde in artikel 5 van het Nederlandse Wetboek van Strafrecht (Sr).

2.3.1 Rechtsmacht
Artikel 5 Sr bepaalt dat de Nederlandse strafwet van toepassing is op een ieder die zich buiten Nederland schuldig maakt aan een misdrijf tegen een Nederlander. Gelet hierop heeft Nederland rechtsmacht over het neerschieten van vlucht MH17 op basis van de Nederlandse nationaliteit van een groot aantal slachtoffers.

Als, zoals in deze zaak, sprake is van één gedraging waarmee tegelijkertijd meerdere dodelijke slachtoffers worden gemaakt, moet dat feit in zijn geheel worden aangemerkt als het misdrijf waarover artikel 5 Sr rechtsmacht geeft. Die rechtsmacht strekt zich dan dus uit over de levensberoving van alle slachtoffers die door dezelfde feitelijke handeling om het leven zijn gebracht als de Nederlandse slachtoffers. Oftewel: die rechtsmacht strekt zich uit over het gehele misdrijf, te weten het opzettelijk neerhalen van een vliegtuig waardoor iedereen aan boord van dat vliegtuig werd gedood en daarmee de gelijktijdige moord op alle inzittenden. Daarmee heeft Nederland directe (originaire) rechtsmacht over alle slachtoffers.

Om iedere twijfel over de positie van de niet-Nederlandse slachtoffers voor te zijn, is aan Oekraïne verzocht om de eigen rechtsmacht over te dragen aan Nederland. Noodzakelijk was dat niet, maar op die manier kan zonder verdere juridische discussie recht worden gedaan aan alle slachtoffers en alle nabestaanden, uit welk deel van de wereld ook.

Voor zover uw rechtbank – anders dan het Openbaar Ministerie – zou concluderen dat voor onderdelen van de tenlastelegging directe (originaire) rechtsmacht ontbreekt, bestaat over die feiten dus in elk geval afgeleide (subsidiaire) rechtsmacht.

2.3.2 Verdachten
De keuze voor een Nederlandse vervolging betekent dat verdere beslissingen over wie waarvoor vervolgd zouden worden door het Nederlandse Openbaar Ministerie genomen worden. Op de eerste dag van dit strafproces, in maart 2020, hebben wij al uitgelegd hoe het Openbaar Ministerie tot de beslissing is gekomen om deze vier verdachten – Girkin, Dubinskiy, Kharchenko en Pulatov – te vervolgen. In het uitgebreide onderzoek zijn veel personen in beeld gekomen. Binnen die groep van personen waartegen het onderzoek voldoende bewijs heeft opgeleverd, hebben wij gekeken naar de rol van de verschillende verdachten. Voor vervolging in Nederland komen alleen de hoofdrolspelers in aanmerking. Personen met een kleinere rol mogen niet vrijuit gaan, maar kunnen vervolgd worden in Oekraïne. Dat is in verschillende gevallen ook gebeurd. Zulke ondergeschikten zijn in bredere zin vervolgd voor hun deelname aan de DPR als terroristische organisatie.

Van de DPR-strijders zien wij Girkin, Dubinskiy, Pulatov en Kharchenko als hoofdrolspelers bij het neerschieten van vlucht MH17. Girkin en Dubinskiy stonden aan de militaire top van de DPR. Pulatov en Kharchenko waren hun directe ondergeschikten. Zij zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor de inzet van de Buk-TELAR waarmee MH17 is neergeschoten.

2.3.6 Onschuldpresumptie
Iedere verdachte heeft recht op een eerlijk proces. Dat is neergelegd in artikel 6 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). In het tweede lid van dat artikel staat dat een ieder die wordt vervolgd, voor onschuldig wordt gehouden totdat zijn schuld in rechte is komen vast te staan. Verdachten zijn dus pas schuldig aan de hen ten laste gelegde feiten als het bewijs daarvoor door een rechter is vastgesteld. Tot dat moment zijn de vier verdachten onschuldig.

Om die reden is het Nederlandse Openbaar Ministerie in de regel terughoudend bij het openbaar maken van de identiteit van verdachten. Dat is echter niet vanzelfsprekend. Zo publiceert Interpol namen en foto’s van verdachten die internationaal worden gezocht, door middel van zogenaamde ‘red notices’. Ook in andere landen en bij internationale tribunalen worden namen en foto’s van verdachten naar buiten gebracht, nog voordat de rechter onherroepelijk over hun schuld heeft beslist. In deze zaak kwamen wij tot een vergelijkbare beslissing. Dat hebben wij niet lichtvaardig gedaan, maar na zorgvuldige afweging van de belangen van verdachten tegen die van de nabestaanden en het bredere publiek.

Op grond van artikel 2 EVRM is het Openbaar Ministerie namelijk verplicht om de nabestaanden van de slachtoffers in deze zaak te informeren over de loop van het onderzoek en de te nemen vervolgingsbeslissingen.8 Het recht van nabestaanden op informatie over de onderzoekresultaten en vervolgingsbeslissingen omvat ook het recht op informatie over de identiteit van de te vervolgen verdachten.9 Omdat er in dit geval 298 slachtoffers zijn te betreuren, met een nog veel groter aantal nabestaanden uit alle delen van de wereld, kunnen wij deze informatie over de onderzoekresultaten en vervolgingsbeslissingen niet individueel en vertrouwelijk met de nabestaanden delen. Om alle nabestaanden tegelijkertijd te kunnen bereiken, moest het JIT deze informatie dus openbaar maken.10 Daarmee komen we ook tegemoet  aan de verdragsrechtelijke verplichting om het bredere publiek over deze zaak te informeren.11 Dat informatiebelang is in deze zaak des te groter, omdat al vanaf 17 juli 2014 desinformatie wordt verspreid over de toedracht van het neerstorten van MH17. Onderzoekresultaten die onzekerheid bij nabestaanden en het bredere publiek zouden kunnen wegnemen, kan en wil het JIT hun niet onthouden.

Daarom heeft het JIT verschillende persconferenties gehouden waarin het de nabestaanden en het bredere publiek tussentijds informeert over de verkregen onderzoekresultaten: in 2016 over het wapen waarmee en de locatie waar vandaan MH17 is neergeschoten en in 2018 over de herkomst van dat wapen. In 2019 heeft het Nederlandse Openbaar Ministerie zijn vervolgingsbeslissingen bekendgemaakt. Vanwege het recht van nabestaanden om de identiteit van deze verdachten te weten12 en de onvermijdelijke openbaarmaking van die identiteit in het kader van hun internationale signalering en het latere strafproces, hebben wij bij die gelegenheid hun namen genoemd en foto’s getoond. Daarbij heeft het Openbaar Ministerie benadrukt dat dit slechts een verdenking betreft, dat de rechter nog een oordeel moet vellen over het bewijs en dat de vier verdachten onschuldig zijn totdat het tegendeel bewezen is.13 Omdat verdachten nog steeds onschuldig zijn, hebben wij hun verdenkingen behoedzaam en met de nodige voorbehouden geformuleerd.14

In ons openingswoord in dit strafproces hebben wij opnieuw benoemd dat uw rechtbank uiteindelijk al het verkregen bewijs zal moeten wegen en op basis daarvan een oordeel zal moeten vellen over de schuld of onschuld van de verdachten.15 Daarin verschilt de taak van de Nederlandse rechter van die in andere rechtssystemen, waarin het bewijs door een jury wordt gewogen. Waar een lekenjury zich misschien nog zou kunnen laten beïnvloeden door uitlatingen van anderen in de media, zijn ervaren beroepsrechters – ook volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) – daar goed tegen bestand.16

Kortom: ook in de aanloop naar dit proces heeft het Openbaar Ministerie gewaakt over de gerechtvaardigde belangen van verdachten. Niet alleen door bewijs uitvoerig te valideren en alternatieve scenario’s en de mogelijkheid van combattantenimmuniteit grondig te onderzoeken, maar ook door het uitgangspunt van hun onschuld zoveel mogelijk te bewaken. Dat belang hebben wij afgewogen tegen de informatiebelangen van de nabestaanden en het bredere publiek. Ook als wij straks tot onze eigen bewijsbeoordeling komen en een strafeis zullen formuleren, blijven deze verdachten onschuldig, totdat de rechter hun schuld onherroepelijk heeft vastgesteld.

2.4.4 Onderzoek Pulatov
Gedurende die tijd heeft Pulatov zijn eigen onderzoek verricht, heeft het Openbaar Ministerie op zijn verzoek veel extra informatie uit het onderzoek verstrekt en is hem ruim gelegenheid geboden om het belastend bewijs te toetsen en ontlastend bewijs aan te dragen.

Tijdens dit strafproces heeft Pulatov honderden verzoeken aan uw rechtbank gedaan. Dit betreffen verzoeken tot het horen van getuigen en deskundigen, het doen van technisch onderzoek, het verkrijgen van informatie en het voegen van stukken in het procesdossier. Alleen verzoeken waarbij Pulatov evident geen belang had of die zinloos waren, zijn afgewezen. Tientallen verzoeken heeft uw rechtbank toegewezen. Een klein aantal toegewezen getuigen kon niet worden gehoord, omdat dit niet op veilige manier kon gebeuren, de Russische autoriteiten daar niet aan zeiden te kunnen meewerken of omdat de getuige, een Nederlandse militaire expert, in de tussentijd was overleden. Daarnaast heeft de verdediging ook verzoeken gedaan aan het Openbaar Ministerie om inzage te krijgen in onderzoeksmateriaal dat zich niet in het procesdossier bevindt. Daarop hebben wij de verdediging honderden documenten, duizenden foto’s en duizenden audiobestanden van tapgesprekken verstrekt en haar in de gelegenheid gesteld om de opname van de cockpit voice recorder te beluisteren en tientallen veiliggestelde raketdelen met eigen ogen te bekijken.

De verdediging is verder in de gelegenheid gesteld om de toegewezen getuigen en deskundigen uitgebreid te horen. Deze verhoren duurden vaak meerdere dagen en als de verdediging meer tijd nodig meende te hebben voor haar ondervraging, werd die tijd door uw rechtbank geboden. Zo is de deskundige van de Russische wapenproducent Almaz-Antey vier dagen lang alleen en drie dagen lang samen met twee andere deskundigen gehoord en heeft uw rechtbank de verdediging hiernaast nog in de gelegenheid gesteld om vele nadere schriftelijke vragen te stellen. Op die manier is de verdediging meer dan voldoende gelegenheid geboden om getuigen en deskundigen te bevragen.

Om veiligheidsredenen zijn verschillende getuigen in dit proces anoniem gehoord. Over die veiligheidsredenen hebben wij al eerder gesproken bij de start van dit proces.29 Dat risico geldt in het bijzonder voor getuigen die in Oost-Oekraïne wonen of daar familie hebben. Neutrale internationale organisaties en journalisten rapporteren over willekeurige vrijheidsberoving, geweld en foltering door leden van de DPR. Dat vindt steun in onze onderzoekresultaten. Zo spreken DPR-strijders in tapgesprekken vrijuit over marteling van gevangenen en heeft één van de personen die de Buk-TELAR heeft gefilmd in Oost-Oekraïne, per email aan het onderzoeksteam laten weten dat hij tot twee keer is bezocht door gewapende mensen en inmiddels is gevlucht. Naast de dreiging vanuit de DPR moet ook rekening worden gehouden met de dreiging van de Russische Federatie. Het is algemeen bekend dat Russische veiligheidsdiensten GRU en FSB door onderzoekautoriteiten in andere landen verantwoordelijk worden gehouden voor moorden of pogingen tot moord in die betreffende landen. Het onderzoek van het JIT heeft duidelijke aanwijzingen opgeleverd dat diezelfde Russische veiligheidsdiensten FSB en GRU ook nauw betrokken zijn bij het gewapend conflict in Oekraïne. In het dossier bevinden zich in Oekraïne afgeluisterde gesprekken uit juli 2014 waarin leden van gewapende groepen in Oost-Oekraïne met elkaar spreken over “groen licht uit Moskou om iemand te executeren” en “een bevel uit Moskou om iemand neer te schieten”. Er zijn verder duidelijke aanwijzingen dat Russische veiligheidsdiensten actief proberen waarheidsvinding naar het neerschieten van vlucht MH17 te verstoren. De Britse en Nederlandse autoriteiten hebben vastgesteld dat Russische GRU-agenten betrokken zijn geweest bij pogingen om de Maleisische opsporings- en vervolgingsautoriteiten te hacken.30 Verder zijn er aanwijzingen dat een Russische journaliste die vertrouwelijke JIT-documenten gepubliceerd heeft, contacten onderhield met GRU-agenten.31 Eerder zijn al pogingen vastgesteld om de OVV te hacken tijdens zijn onderzoek naar het neerstorten van vlucht MH17. Meerdere getuigen in dit onderzoek hebben uitgesproken voor hun leven te vrezen als hun identiteit bekend wordt.32 De inzet van Russische veiligheidsdiensten om de identiteit van getuigen in dit onderzoek te achterhalen is een reëel scenario. Die veiligheidsdiensten hebben mogelijkheden om communicatie te onderscheppen en reisbewegingen van personen te monitoren.

Vanwege deze reële dreiging vanuit verschillende hoeken tegen getuigen heeft de rechter-commissaris telkens per getuige een inschatting gemaakt van veiligheidsmaatregelen die nodig zijn. Daarbij is onder meer gekeken naar de persoonlijke omstandigheden van de getuige, waaronder zijn woonplaats en die van familieleden, de aard van de verklaring van de getuige en de mogelijke manieren om ongewenste gevolgen van het afleggen van een verklaring te voorkomen. Dat heeft ertoe geleid dat (binnen de wettelijke mogelijkheden) de identiteit is afgeschermd van verschillende getuigen, die verklaren over hun waarnemingen van een Buk-TELAR, het afvuren van een Buk-raket of het veiligstellen van delen van een Buk-raket in Oost-Oekraïne.

Tijdens dit proces heeft Pulatov tot tweemaal toe beroep ingesteld tegen zulke beslissingen van de rechter-commissaris (op grond van artikel 226a van het Nederlandse Wetboek van Strafvordering (Sv)) bij de raadkamer van uw rechtbank. Dit zijn andere rechters, die verder niet betrokken zijn bij dit proces. In beide gevallen hebben deze andere rechters geoordeeld dat de rechter-commissaris de identiteit van getuigen op goede gronden heeft afgeschermd. Bij één getuige (V11) heeft de raadkamer de afschermingsbeslissing van de rechter-commissaris om een procedurele reden vernietigd.

In sommige gevallen heeft de rechter-commissaris moeten beslissen dat de getuigen, omwille van hun veiligheid, buiten aanwezigheid van de verdediging en het Openbaar Ministerie gehoord moesten worden. In die gevallen heeft de rechter-commissaris bijzondere maatregelen getroffen om ervoor te zorgen dat Pulatov zijn ondervragingsrecht zo goed mogelijk kon uitoefenen. In het geval van M58 bijvoorbeeld,33 die getuige was van het afvuren van de Buk-raket, is het verhoor uitgevoerd via videoverbinding en door twee rechters-commissarissen, waarvan er één zich bij de getuige bevond en de ander bij de verdediging en officieren van justitie. Andere getuigen moesten geheel buiten aanwezigheid van de verdediging en het Openbaar Ministerie gehoord worden. In sommige van die gevallen heeft de rechter-commissaris het verhoor in verschillende ronden uitgevoerd. Dan stelde de rechter-commissaris de door de verdediging (en het Openbaar Ministerie) opgegeven vragen aan de getuige. Vervolgens werden de antwoorden weer aan de verdediging (en het Openbaar Ministerie) voorgelegd voor eventuele vervolgvragen, die dan weer in de tweede ronde van het verhoor aan de getuige werden gesteld. In andere gevallen kon het verhoor ook niet op deze manier plaatsvinden, bijvoorbeeld omdat de data van het verhoor moesten worden afgeschermd. Aan de hand van die data zouden immers de reisbewegingen van de getuige kunnen worden nagegaan. In die gevallen kon de verdediging slechts één keer vragen aanleveren en moest de rechter-commissaris - in de geest van de verdediging – zelf vervolgvragen formuleren. In het belang van de veiligheid van getuigen heeft de rechter-commissaris ook verschillende antwoorden van getuigen geheel of gedeeltelijk moeten afschermen. Daarbij heeft de rechter-commissaris telkens het veiligheidsbelang van de getuige bij afscherming afgewogen tegen het verdedigingsbelang bij kennisneming van het antwoord. Het spreekt voor zich dat antwoorden van een getuige die ontlastend zijn voor Pulatov, niet zomaar kunnen worden afgeschermd.

Bij alle door de rechter-commissaris verhoorde getuigen heeft Pulatov dus gebruik kunnen maken van zijn ondervragingsrecht. Voor zover Pulatov bij pleidooi bezwaar zou maken tegen het gebruik van een getuigenverklaring, omdat hij deze getuige onvoldoende zou hebben kunnen ondervragen, dan ligt het op zijn weg om concreet te maken welke vraag er onbeantwoord is gebleven, waarom hij die vraag niet eerder heeft kunnen stellen en welk nadeel hij daarvan heeft ondervonden. Verder zal de verdediging moeten motiveren waarom de betreffende verklaring, tegen de achtergrond van het gehele proces, niet voor het bewijs gebruikt zou mogen worden. Alleen dan kunnen uw rechtbank en wij, het Openbaar Ministerie, beoordelen of het gebruik van die verklaring voor het bewijs onverenigbaar is met het recht van Pulatov op een eerlijk proces in zin van artikel 6 EVRM.34

Daarbij moet gewogen worden wat het belang is van de betreffende getuige voor het bewijs van schuld van Pulatov. Hoe belangrijker de getuige, hoe groter het belang van Pulatov bij zijn ondervraging van die getuige. Wij stellen vast dat geen enkele getuige concreet verklaart over de betrokkenheid van Pulatov bij het neerschieten van MH17. De meeste getuigen verklaren over hun waarneming van een Buk-systeem en enkele van hen over de afvuurlocatie. Die verklaringen vinden verder ruim steun in ander, objectief bewijs, zoals forensische bevindingen, telecomgegevens, foto’s, video’s en satellietbeelden. Datzelfde geldt voor de getuigen die wel eerder zijn gehoord, maar om veiligheidsredenen niet meer door de verdediging konden worden bevraagd: V22 en X48. Ook deze getuigenverklaringen over respectievelijk een Buk-TELAR in Snizhne (V22) en het afvuren van een Buk-raket vanaf een landbouwveld nabij Pervomaiskyi (X48) vinden ruim steun in ander objectief bewijs en zijn dus niet doorslaggevend. Alles overziend zien wij op dit moment geen belemmering om deze getuigenverklaringen voor het bewijs te gebruiken.

2.4.5 Onderzoek Openbaar Ministerie en rechtbank
Niet alleen Pulatov heeft nader onderzoek laten doen, ook het Openbaar Ministerie heeft aan uw rechtbank verzocht om bepaalde zaken verder uit te zoeken. Zo heeft uw rechtbank op ons verzoek besloten om een aantal getuigen te horen, zodat wij hun verklaring nader konden toetsen. Ook heeft uw rechtbank op ons verzoek de reconstructie van MH17 geschouwd, zodat uw rechtbank en de raadslieden van Pulatov de schade met eigen ogen konden zien.

Verder hebben wij al bij de start van dit proces in maart 2020, nog voordat Pulatov een verklaring had afgelegd, nadrukkelijk aandacht gevraagd voor het onderzoek naar de betrouwbaarheid van tapgesprekken en beeldmateriaal van de Buk-TELAR. Zo hebben wij gewezen op nieuwe manipulatiebeschuldigingen die de Russische regering twee maanden vóór die zitting had gedaan in een procedure bij het EHRM. Verschillende van die beschuldigingen waren al eerder onderzocht door het NFI, maar één nog niet. Volgens de Russische regering zou ook de video van een zelfstandig rijdende Buk-TELAR in Snizhne gemanipuleerd zijn. Hoewel eerdere, soortgelijke Russische manipulatiebeschuldigingen van ander beeldmateriaal al weerlegd waren door het NFI, vond het Openbaar Ministerie dat ook deze potentieel ontlastende stelling door uw rechtbank onderzocht moest worden. In uw opdracht heeft de rechter-commissaris dit onderzoek laten uitvoeren door Zweedse forensisch deskundigen. Zij oordelen dat er geen grond is voor deze manipulatiestelling.35

Verder hebben wij gewezen op de mogelijkheden en onmogelijkheden van technisch onderzoek naar de authenticiteit van belastende tapgesprekken en hebben wij aangekondigd dat wij graag zouden vernemen of verdachten, en Pulatov in het bijzonder, in de loop van dit proces nog specifieke tapgesprekken zouden betwisten.36 Die tapgesprekken zijn immers belastend bewijs en specifieke betwisting daarvan zou reden geven voor nader onderzoek.

Uw rechtbank heeft de beoordeling van de tapgesprekken bijzonder serieus genomen. Het JIT heeft eerder al uitvoerig onderzoek gedaan naar de authenticiteit van tapgesprekken. Wij hebben dat onderzoek op verschillende zittingen toegelicht.37 Dat heeft geen enkele aanwijzing voor manipulatie, maar vooral bevestiging van de authenticiteit van de tapgesprekken opgeleverd. Ook de verdachten zelf hebben, met uitzondering van de tijdsbepaling van één gesprek van Dubinskiy, geen specifieke tapgesprekken betwist. Integendeel, van verschillende gesprekken hebben zij uitdrukkelijk verklaard dat zij die inderdaad gevoerd hebben. Wij komen hier later nog op terug bij de bespreking van het bewijs. Toch heeft uw rechtbank reden gezien om onbetwiste tapgesprekken van Pulatov alsnog aan nader deskundigenonderzoek te onderwerpen, kennelijk vanwege het belang van die tapgesprekken voor het bewijs van zijn betrokkenheid. In uw opdracht heeft de rechter-commissaris vergelijkend spraakonderzoek laten doen door forensisch deskundigen van het NFI en authenticiteitsonderzoek naar audiobestanden door forensisch deskundigen in Litouwen. De resultaten daarvan zullen wij later nog bespreken.

Kortom: niet alleen Pulatov heeft tijdens dit proces belastend bewijs getoetst en gezocht naar ontlastend bewijs. Ook het Openbaar Ministerie en uw rechtbank hebben dat gedaan. Het bewijs in deze zaak wordt voor een belangrijk deel gedragen door beeldmateriaal en tapgesprekken. Zoals wij hierna nog nader zullen bespreken, is de conclusie van al het betrouwbaarheidsonderzoek in verschillende ronden en door verschillende deskundigen dat er geen enkele aanwijzing is voor manipulatie van ook maar één van die belastende tapgesprekken, foto’s of video’s.

3.2.2 Telefoonnummers in gebruik bij verdachten
3.2.2.1 Pulatov gebruikt telefoonnummer 380631212511
3.2.2.1.1 Inleiding
Eén van de telefoonnummers die in het onderzoek naar voren zijn gekomen en waarmee gesproken wordt over de Buk-TELAR, is het nummer eindigend op -511.38 Uit de inhoud van de gesprekken via deze lijn blijkt dat de gebruiker van dit nummer ‘Giurza’, ‘Oleg’ en ‘Oleg Yuldashevich’ wordt genoemd. Op basis van onderzoek in open bronnen en op een internetforum kon worden vastgesteld dat dit verdachte Pulatov is. Zo is onder meer gebleken dat een forumgebruiker die zichzelf ‘Khalif’ noemt door verschillende andere forumleden wordt aangesproken met ‘Oleg’, ‘Oleg Yuldashevich’ en ‘Giurza’. Dezelfde forumgebruiker wordt op 24 juli gefeliciteerd met zijn verjaardag, deelt afbeeldingen van visitekaartjes van zijn Nederlandse raadslieden en bericht dat hij zijn advocaten ontmoet en gesproken heeft. Ook deelt deze ‘Khalif’ op het Glav forum screenshots van een chatgesprek van 19 juni 2019 tussen de gebruiker van het OK-account ‘Oleg.Pulatov’ en een rechercheur van het JIT. Op 28 oktober 2015 geeft hij in een gesprek met een andere forumgebruiker zijn telefoonnummer door: het betreft het telefoonnummer dat eindigt op -511. Op basis van het onderzoek van het JIT kon dus al worden vastgesteld dat Pulatov de gebruiker was van dit telefoonnummer.

3.2.2.1.2. Verklaring Pulatov
Tijdens dit proces heeft Pulatov ook zelf bevestigd dat hij de gebruiker was van dit nummer. Zo hebben zijn raadslieden op de zitting van 28 september 2020 namens hem gezegd dat Pulatov in het procesdossier opgenomen gesprekken via dat nummer daadwerkelijk heeft gevoerd:

“En ja, hij is op telefoontaps te horen. Hoe die gesprekken moeten worden geduid, is echter (…) een ongelofelijk ingewikkelde vraag. Daar moeten ook wij ons verder in verdiepen; in de vraag hoe we dat en de visie van cliënt daarop goed kunnen gaan uitleggen en onderbouwen.”39

Dat uitleggen is precies wat Pulatov en zijn raadslieden een kleine maand later doen, in een onderling gesprek van 22 oktober 2020. In dat gesprek, dat door zijn raadslieden is opgenomen en waarvan de video aan uw rechtbank is verstrekt, legt Pulatov uit hoe de tapgesprekken via de lijn -511 moeten worden uitgelegd. Hij betwist dus niet dat hij deze gesprekken gevoerd heeft. Integendeel, in deze videoverklaring zegt Pulatov dat het nummer dat eindigt op -511 aan hem is verstrekt en dat hij dit nummer in 2014 de hele tijd heeft gebruikt in het gebied dat onder controle stond van de DPR (‘op het grondgebied van de Republiek Donetsk’). Daarbij zegt Pulatov in deze videoverklaring dat hij op dit nummer altijd bereikbaar was (‘op dit nummer was ik altijd te vinden’).40

In datzelfde gesprek met zijn raadslieden van oktober 2020 worden verschillende telefoonopnamen voor hem afgespeeld en legt Pulatov telkens uit hoe die gesprekken waren bedoeld of welke betekenis er aan specifieke woorden moet worden gegeven. In één geval bevestigt Pulatov uitdrukkelijk dat hij in het betreffende telefoongesprek te horen is. Hij legt dan uit dat de controlevragen die hij tijdens het opgenomen telefoongesprek stelt, te maken hebben met zijn gehoorproblemen.41 In andere gevallen zegt hij niet uitdrukkelijk dat hij op de telefoonopname te horen is, maar volgt uit zijn uitleg van die gesprekken de erkenning dat hij deze zelf gevoerd heeft. Zo zegt Pulatov bijvoorbeeld over een gesprek van 16 juli 2014 dat hij (‘ik’) hieruit begreep dat de eenheden zouden worden afgelost.42 Op de zitting van 3 november 2020 hebben zijn raadslieden namens hem bevestigd dat Pulatov door hem besproken tapgesprekken zelf heeft gevoerd:

“Voor alle duidelijkheid: ons standpunt is niet dat cliënt aan geen van de gesprekken die zijn gevoerd met het nummer eindigend op 511, zou hebben deelgenomen. Er zijn gesprekken van hem te vinden; die heeft hij in zijn verklaring toegelicht [onderstreping OM]."43

Dat zijn vier gesprekken; vier gesprekken die hij in zijn verklaring heeft toegelicht. Eén daarvan is niet in het dossier gevoegd, maar betreft één van de opnamen die aan de verdediging ter inzage zijn verstrekt.44 Drie andere opnamen zijn wel in het dossier gevoegd. Ten eerste is dat een gesprek over geleden materiële en personele verliezen ten gevolge van luchtaanvallen en de behoefte aan lange afstandsartillerie en een deugdelijk luchtverdedigingssysteem. Ten tweede een gesprek over een ontmoeting met Kharchenko die met ‘het speelgoed’ bij de supermarkt Furshet staat. En ten derde het gesprek waarin Kharchenko verzoekt om contact op te nemen met de strijders van ‘het nieuwe doosje’, die niet op de afgesproken plek zijn en een van hun strijders zijn vergeten.45 Van deze gesprekken erkent Pulatov in oktober en november vorig jaar dus feitelijk dat hij ze gevoerd heeft.

Enkele maanden later stelt de verdediging opeens dat Pulatov niet met zekerheid kan zeggen of zijn stem op deze en andere in het dossier gevoegde tapgesprekken te horen is.46 Dat is, in het licht van wat hij in oktober 2020 op video heeft gezegd en bij monde van zijn raadslieden op de zittingen van september en november van dat jaar naar voren heeft gebracht, een ongeloofwaardige stelling. Toen was zijn standpunt nog ondubbelzinnig dat zijn stem op verschillende tapgesprekken te horen is. Een standpunt dat op video is uitgewerkt en op zitting met uw rechtbank is gedeeld. Een standpunt ook, waar wij Pulatov al sinds de start van dit proces om gevraagd hebben.47 Wij hebben geen reden om aan dat eerdere, weloverwogen standpunt van Pulatov te twijfelen. Daarom gaan wij uit van wat hij in oktober 2020 op video heeft gezegd en namens hem op de zittingen van september en november naar voren is gebracht.

In die videoverklaring van oktober 2020 zegt Pulatov verder dat hij op 17 juli 2014 heeft meegeholpen om een colonne van tanks naar hun locaties te brengen om ze op te stellen.48 Dit sluit aan bij de inhoud van een tapgesprek dat op 17 juli 2014 om 09:55:20 uur via telefoonlijn -511 is gevoerd met verdachte Dubinskiy.49 Daarin noemt Dubinskiy de gebruiker van dat nummer ‘Oleg’, spreekt hij met deze ‘Oleg’ over de bewaking van de ‘Buk’ en de verdeling van drie ‘Rhino’s from Vostok’. ‘Oleg’ is de voornaam van Pulatov. Verder blijkt uit foto’s, video’s en sociale mediaberichten dat een colonne van drie tanks van het Vostok-bataljon in de ochtend van 17 juli 2014 naar Snizhne is gereden, via dezelfde route als het konvooi van de Buk-TELAR.50 De inhoud van dit gesprek over de Buk - via de lijn van Pulatov waarop hij naar eigen zeggen altijd bereikbaar was - sluit dus niet alleen aan bij zijn voornaam, maar ook bij zijn eigen verklaring over zijn bemoeienissen met tanks op 17 juli 2014.

Tot slot zegt Pulatov, in antwoord op de vraag of hij bevelen heeft ontvangen waarin over een Buk werd gesproken, dat hij zich wel kan herinneren dat er in één of misschien in meerdere gesprekken werd gesproken over een Buk. Later spreekt hij over meerdere gesprekken waarin de Buk-wordt genoemd.51 Pulatov maakt weliswaar de kanttekening dat dit gebeurde in het kader van de verspreiding van desinformatie, maar hij erkent dus wel dat hij één of meer gesprekken over een Buk heeft gevoerd.

Slechts van één van de gesprekken die zijn advocaten aan hem hebben voorgehouden, heeft Pulatov specifiek gezegd dat hij niet weet of hij dit gesprek heeft gevoerd, omdat hij de stemmen niet herkent.52 Het betreft een gesprek met DPR-strijder Dmitri Tskhe, met call sign Koreets. Pulatov erkent dus niet dat hij dit gesprek heeft gevoerd, maar hij betwist het evenmin. Datzelfde geldt voor alle andere tapgesprekken die in het dossier zijn opgenomen of ter inzage aan zijn raadslieden zijn verstrekt en in juni en juli 2014 gevoerd zijn met het telefoonnummer eindigend op -511. Van geen van deze gesprekken heeft Pulatov betwist dat hij ze gevoerd heeft.

Als we vervolgens kijken naar de inhoud van het enige gesprek waarvan Pulatov zegt dat hij zichzelf daarin niet als deelnemer herkent, dan is het waarschijnlijker dat hij dat gesprek juist wel zelf gevoerd heeft. Zoals wij op de zitting van 13 november 2020 hebben benoemd,53 is dit gesprek van 17 juli 2014 om 19.01uur met Koreets54 namelijk onderdeel van een serie van meerdere samenhangende gesprekken over hetzelfde onderwerp. Ruim een kwartier voor dit gesprek spreken Kharchenko en Pulatov over het neerschieten van een vliegtuig: Kharchenko zegt dat ‘we’ een Sushka hebben neergeschoten, terwijl Pulatov aanvult dat die Sushka even daarvoor ‘het Chinese vliegtuig’ heeft neergehaald.55 Pulatov vertelt dat vervolgens weer verder, eerst in het genoemde gesprek aan Koreets en daarna aan Dubinskiy.56 Aangezien Pulatov de gesprekken met Kharchenko en Dubinskiy niet betwist, is het wat het Openbaar Ministerie betreft onaannemelijk dat iemand anders opeens de plaats van Pulatov heeft ingenomen en het tussenliggende gesprek met Koreets zou hebben gevoerd. Dat is nog onaannemelijker, als we bedenken dat er nog meer gesprekken via deze lijn, waarop Pulatov naar eigen zeggen altijd bereikbaar was, met diezelfde Koreets zijn gevoerd. Pulatov heeft de audio-opnamen van deze gevoegde57 en niet-gevoegde gesprekken met Koreets verstrekt gekregen, maar hiervan niet betwist dat hij deze gevoerd heeft. Waarom een andere persoon tussentijds de vaste telefoon van Pulatov zou overnemen om een herhaalde boodschap van Pulatov zelf over te brengen aan één van zijn eigen contactpersonen, ontgaat ons. Uiteindelijk maakt het voor het bewijs overigens niet uit wie dit ene gesprek met Koreets heeft gevoerd, omdat de onbetwiste gesprekken die Pulatov vóór en na dit gesprek met Kharchenko en Dubinskiy heeft gevoerd een zelfde inhoud hebben.

Kortom: wij stellen vast dat Pulatov zelf verklaart dat hij lijn -511 in juli 2014 in gebruik had en dat hij hierop in juli 2014 altijd bereikbaar was. Hij betwist niet dat hij de in het dossier gevoegde gesprekken via deze lijn heeft gevoerd en van een aantal van die gesprekken erkent hij uitdrukkelijk dat hij ze wél gevoerd heeft. Verder wordt de inhoud van deze gesprekken bevestigd door andere bewijsbronnen.

3.2.2.2.4 Stemherkenning broer Dubinskiy
Verder is de broer van verdachte Dubinskiy als getuige gehoord door het JIT. Hij heeft een aantal tapgesprekken beluisterd en herkent daarin de stem van zijn broer. Daarnaast verklaart hij over persoonlijke omstandigheden van Dubinskiy, die ook terugkomen in tapgesprekken of interviews. Zo bevestigt hij onder andere het bestaan van een zoon, waarover en waarmee Dubinskiy in tapgesprekken spreekt en herkent hij diens stem in een tapgesprek. Ook verklaart hij bekend te zijn met twee bijnamen van zijn broer: Khmury en Generaal Petrovskiy. Over die laatste naam zegt hij dat dit een verwijzing is naar de meisjesnaam van hun moeder.

3.2.2.2.5 Conclusie
Kort en goed: op basis van vergelijking van de inhoud van gesprekken met informatie uit open bronnen, de bevestiging van Dubinskiy zelf dat hij verschillende gesprekken heeft gevoerd en de stemherkenningen van zijn broer kan worden vastgesteld dat Dubinskiy de gebruiker is van het telefoonnummer eindigend op -401.

3.2.2.3 Girkin gebruikt telefoonnummers 380637087501 en 380930721558
3.2.2.3.1 Inleiding
Dubinskiy heeft in de voor het onderzoek relevante periode regelmatig contact met de Oekraïense telefoonnummers die eindigen op -454 en -501.73 Oproepen naar of van deze nummers worden veelal beantwoord door ‘Arman’ en ‘Dublior’ (ook wel Sascha genoemd), die de telefoon lijken te beheren voor een persoon die ‘Pervyi(iy)’, ‘Igor Ivanovich’ en ‘comrade Colonel’ wordt genoemd. Uit de inhoud van de gesprekken is af te leiden dat deze ‘Pervyi’ een hooggeplaatste DPR-strijder is. Het woord ‘Pervyi’ betekent ook ‘de eerste’. De stem van degene die in de tapgesprekken van deze nummers telkens wordt aangeduid met ‘Pervyi’, ‘Igor Ivanovich’ en ‘comrade Colonel’ is volgens de tolken van het JIT steeds dezelfde. Op basis van stemherkenning onderkennen de tolken bovendien dat deze persoon ook deelneemt aan gesprekken via de nummers die eindigen op -342, -558 en -182.74 Zij geven aan dat het telkens om dezelfde persoon gaat en dat deze niet alleen ‘Pervyi’, ‘Igor Ivanovich’ en ‘comrade Colonel’ wordt genoemd, maar ook wordt aangesproken met ‘Igor’, ‘Igorioha’ en ‘Ivanovich’. De stem van diezelfde persoon horen zij ook éénmaal in een gesprek dat is gevoerd met het telefoonnummer dat eindigt op -401 en dat in gebruik is bij Dubinskiy. Ook dan wordt deze persoon door Dubinskiy geïntroduceerd als ‘Pervyi’. Gesprekken van deze persoon die gevoerd worden via de lijnen eindigend op -501 en -558, komen terug in onze bespreking van het bewijs.

3.2.2.3.2 Inhoud tapgesprekken en open bronnen
Uit open bronnen en onderzoeksinformatie uit de periode rond het neerhalen van MH17 blijkt dat een voormalige Russische militair die Igor Strelkov wordt genoemd een leidende rol speelt in het gewapende conflict in Oost Oekraïne. Deze Igor Strelkov wordt op 22 januari 2015 geïnterviewd door slavyangrad.org. De tolken van het JIT herkennen de stem van de geïnterviewde persoon (Igor Strelkov) als die van de persoon die zij ook in tapgesprekken hoorden en die daarin wordt aangeduid als ‘Pervyi’, ‘Igor Ivanovich’ en ‘comrade Colonel’.

Het onderzoeksteam heeft daarna op internet gezocht naar de naam ‘Igor Strelkov’. Daaruit volgt dat degene die de naam Igor Strelkov gebruikt, Igor Vselovolodovich Girkin heet, dat hij is geboren op 17 december 1970 te Moskou, dat hij werkzaam was in de Russische krijgsmacht en bij de Russische veiligheidsdienst FSB en naar eigen zeggen de rang van kolonel heeft behaald.

3.2.2.3.3 Verklaring Pulatov
Ook de videoverklaring van Pulatov is relevant voor de identificatie van Girkin als gebruiker van de nummers eindigend op -501 en -558. Pulatov verklaart immers dat hij vanaf mei 2014 onder direct bevel van Girkin en Dubinskiy stond en dat hij maar aan twee personen rapporteerde: aan de commandant van de militiestrijders, ‘Strelkov’, en het hoofd van de afdeling inlichtingen, ‘Khmury’.75 Daarmee bevestigt Pulatov de gezagsverhouding zoals die blijkt uit de tapgesprekken en bevestigt hij dat Girkin en Strelkov inderdaad één en dezelfde persoon zijn.

3.2.2.3.4 Uitlatingen Girkin
Tot slot heeft Girkin ook zelf uitlatingen gedaan die bevestigen dat hij de persoon is die gebruik maakt van de lijnen eindigend op -501 en -558.

Zo bevestigt Girkin in de getuigenverklaring die hij op 6 februari 2015 tegenover de Russische opsporingsautoriteit heeft afgelegd dat ‘(Igor) Strelkov’ zijn bijnaam of call sign was tijdens zijn deelname aan de strijd in de Donbas. Hij verklaart dat hij tijdens de uitoefening van het ambt van minister van Defensie van de Volksrepubliek Donetsk gebruik maakte van de alias ‘Igor Strelkov’ en dat hij deze als hoofd van de maatschappelijke beweging ‘Novorossiya’ nog steeds gebruikt. Girkin verklaart verder dat hij in de voor het onderzoek relevante periode de activiteiten van het volksleger coördineerde en de eenheden van dat volksleger aanstuurde. Activiteiten die overeenkomen met de activiteiten van de persoon die gebruik maakt van de eerder genoemde telefoonnummers.

Dat Girkin inderdaad gebruik maakt van de telefoonnummers eindigend op -501 en -558, volgt ook uit twee berichten van Girkin op zijn VK-account.  Het eerste bericht wordt geplaatst kort na de persconferentie van het JIT op 19 juni 2019, waarin bekend is gemaakt dat hij zal worden vervolgd voor het neerhalen van MH17. Tijdens die persconferentie zijn ook twee tapgesprekken van 8 juni 2014 afgespeeld tussen Girkin en Aksyonov, de door Rusland aangestelde leider van de ingenomen Krim. In één van deze gesprekken gevoerd via de lijn eindigend op -558, belt een persoon die ‘Igor’ wordt genoemd. Deze ‘Igor’ zegt tegen Aksyonov dat hij ‘deugdelijk luchtafweergeschut’ nodig heeft ‘met getrainde bemanning’.76 Na de openbaarmaking van dit gesprek tijdens de persconferentie van 19 juni 2019, schrijft Girkin diezelfde dag nog op VK:

“Wat zijn Nederlanders toch leuk!... Ik heb de audio-opnames beluisterd van mijn zogenaamde ‘ontmaskerende’ gesprekken ‘ter zake’ en nog heb ik niet begrepen wat die Boeing ermee te maken heeft? Ik heb weliswaar hulp gevraagd aan Aksenov, tanks, antitank-artillerie en luchtverdedigingssystemen. Ik heb weliswaar vanuit Donetsk gesproken (waarvandaan anders?). Nou en? Heb ik daar ooit een geheim van gemaakt? Van dat ik contact had met Aksenov of dat ik hulp had gevraagd – waaronder militaire hulp – bij de RF? Nee. Ik heb wel hulp gevraagd, maar ik kreeg die niet. En wat dan nog?”

Girkin legt uit wat hij met Aksyonov heeft besproken en erkent daarmee degene te zijn die ‘Igor’ wordt genoemd en gebruik maakt van nummer -558.

Datzelfde doet Girkin in een later VK-bericht, van 15 november 2019. Dit bericht plaatst hij op de dag nadat het JIT een getuigenoproep heeft gedaan en daarin een telefoongesprek van 13 augustus 2014 tussen Borodai en Girkin openbaar heeft gemaakt. In dit gesprek wordt de telefoon met het nummer eindigend op -501 overgegeven aan een persoon die ‘Ivanovich’ wordt genoemd. Deze ‘Ivanovich’ zegt tegen Borodai dat hij teruggaat naar ‘de staf’. Hij zegt dat ook Borodai terug moet keren naar de staf.77 In zijn getuigenverklaring van 6 februari 2015 verklaart Girkin dat hij de positie van minister van Defensie heeft bekleed tot en met 12 augustus 2014 en dat hij op 15 augustus 2014 terugkeerde naar de Russische Federatie. In de getuigenoproep vraagt het JIT wie er in de zomer van 2014 orders gaf aan Girkin en Borodai en wat de rol was van ‘de staf’. In reactie op deze oproep schrijft Girkin op zijn VK-pagina:

“In het kort. Een Nederlands onderzoeksteam heeft ‘een openbaring’ gedaan – het team is te weten gekomen dat verdachte Girkin aan de telefoon met Borodai sprak op 13 augustus 2014.”

Nadat Girkin vervolgens de volledige uitwerking van dat tapgesprek op zijn VK-account heeft weergegeven, herhaalt hij de vragen van het JIT en beantwoordt hij deze als volgt:

“Niet geachte Nederlandse debielen! Probeer eens voor jezelf duidelijk te maken (ik snap het – het is moeilijk, maar toch probeer het) dat ik in Donetsk een “eigen” Staf had. Mijn eigen. Die door mij persoonlijk werd geleid. Waarmee ik de gevechten van de DNR-strijders tegen de Oekro-straftroepen leidde.”

Girkin legt dus uit hoe het telefoongesprek van 13 augustus 2014 moet worden geduid en erkent impliciet dat hij de persoon is die als ‘Ivanovich’ belt via de lijn eindigend op -501. In een interview van 15 maart 2020 komt hij terug op dit gesprek (dat hij abusievelijk op 12 in plaats van 13 augustus 2014 plaatst) en andere door het JIT openbaar gemaakte tapgesprekken via diezelfde lijn die aan hem worden toegeschreven. Girkin zegt dan:

“En wat die zogenaamde bewijzen betreft die zijn gepubliceerd - bepaalde besprekingen van mij die door de Nederlanders zijn gepubliceerd - ik geef trouwens toe dat ik dat gezegd heb, ik kan me die momenten zelfs nog herinneren; bijvoorbeeld mijn gesprek met Boroday op 12 augustus 2014; maar neem me niet kwalijk, daarin is geen sprake van een Boeing of BUK’s, er wordt daar zelfs in de verste verte überhaupt geen melding van gemaakt, nog niet eens indirect. Daarom is het lachwekkend om deze besprekingen te beschouwen in de zin van bepaalde bewijzen.”

Volgens Girkin mogen deze gesprekken dan misschien geen bewijs opleveren, hij heeft ze naar eigen zeggen wél gevoerd.

3.2.2.4.5 Conclusie
Op basis van al deze bevindingen kan worden vastgesteld dat Kharchenko de gebruiker was van de telefoonlijnen met nummers eindigend op -518 en -197. Daarmee zijn alle verdachten geïdentificeerd als gebruikers van telefoonnummers die relevant zijn gebleken in het onderzoek naar het neerhalen van MH17.

3.2.3 Authenticiteit tapgesprekken
Naast de conclusie dat voornoemde telefoonlijnen in gebruik waren bij verdachten, stellen we ook vast dat de via deze lijnen gevoerde gesprekken authentiek zijn.

Op basis van de zojuist besproken verklaringen van verdachten is er geen enkele reden om aan de authenticiteit van hun tapgesprekken te twijfelen. Integendeel, Girkin en Pulatov hebben de inhoud van verschillende van die tapgesprekken juist bevestigd. Verder leveren de algemene suggesties van Dubinskiy,85 Kharchenko86 en Pulatov87 dat de tapgesprekken gemonteerd of bewerkt zouden kunnen zijn geen concrete aanwijzing voor manipulatie op. Terwijl in elk geval van Pulatov en Dubinskiy een concrete onderbouwing van die abstracte beschuldiging mag worden verlangd. Pulatov heeft immers al sinds september vorig jaar de beschikking over de audio-opnamen en metadata van alle gesprekken die in juni en juli 2014 via zijn lijnen zijn gevoerd. Desondanks noemt Pulatov geen enkel concreet gesprek dat volgens hem gemonteerd zou zijn. Dubinskiy zegt dat hij kennis heeft genomen van de opnamen van tapgesprekken die vóór en tijdens dit proces openbaar zijn gemaakt.88 Zijn suggestie van manipulatie gaat niet verder dan zijn stelling dat één gesprek weliswaar heeft plaatsgevonden, maar dat dit op een andere datum was. Zoals wij hiervoor al bespraken, kan dat niet kloppen. Kortom, er is op basis van de uitlatingen van verdachten geen enkele reden om de authenticiteit van de tapgesprekken in twijfel te trekken.

Tegenover deze ongefundeerde stellingen van verdachten staat het uitgebreide onderzoek naar de authenticiteit van tapgesprekken. Wij bespraken dit al tijdens de inhoudelijke behandeling in juni van dit jaar en onze toelichting op het onderzoek van juni vorig jaar.89 Zoals we toen hebben gezegd:

is er informatie opgevraagd over de locaties van zendmasten en zijn er netwerkmetingen verricht;
zijn verkregen telecomgegevens en metadata steekproefsgewijs onderling en kruislings op verschillende manieren vergeleken;
zijn gegevens van Oekraïense providers vergeleken met daartoe opgevraagde gegevens van buitenlandse (niet-Oekraïense) providers;
is op verschillende manieren vastgesteld dat ook andere deelnemers aan afgeluisterde gesprekken hun eigen stem hebben herkend en dat andere deelnemers de inhoud van die gesprekken hebben bevestigd, waarmee zij dus ook bevestigen dat de gesprekken daadwerkelijk zijn gevoerd;
en is in openbare bronnen gezocht of gebeurtenissen die werden besproken in afgeluisterde gesprekken ook daadwerkelijk hebben plaatsgevonden.
Dit uitgebreide onderzoek heeft geen enkele aanwijzing voor manipulatie opgeleverd, maar juist bevestiging van de authenticiteit van zeer vele tapgesprekken.

In opdracht van uw rechtbank is nader forensisch-technisch onderzoek uitgevoerd naar de audiobestanden van veertien belastende tapgesprekken, die gevoerd zijn via de lijn die in gebruik is bij Pulatov (met het telefoonnummer eindigend op -511). Zes van die veertien gesprekken vonden plaats met de lijn die in gebruik is bij Dubinskiy (met het telefoonnummer eindigend op -401). Dit onderzoek is verricht door deskundigen van het Litouws Forensisch Expertisecentrum. Volgens deze deskundigen bevatten de audiobestanden geen sporen van bewerking. Op basis van divers onderzoek hebben de deskundigen vastgesteld dat het verloop van de opgenomen gesprekken logisch is en dat de (dialogische) integriteit van de gesprekken niet is vervormd. Op basis van een (spectrale) analyse van de opnamen hebben de deskundigen vastgesteld dat de frequentieband ervan overeenkomt met die van telefoonnetwerken, ook tijdens pauzes in de gesprekken. Verder blijft in elke opname de akoestische achtergrondomgeving constant gedurende het verloop van het gesprek en zijn er ook in de metadata van de bestanden geen sporen van bewerking vastgesteld.90 Ook dit deskundigenonderzoek heeft dus geen enkele aanwijzing opgeleverd voor manipulatie.

Kortom: de gesprekken die verdachten via de door hen gebruikte lijnen voerden zijn authentiek. We zullen die gesprekken hierna in samenhang met het andere bewijs bespreken. Daaruit zal nog eens blijken hoezeer de inhoud van die gesprekken aansluit bij feitelijke gebeurtenissen die wij op basis van andere bewijsbronnen hebben kunnen vaststellen.

3.3.2.1.1 Rol verdachten
Verdachte Girkin komt op 12 april 2014 vanuit de Krim aan in Slavyansk. Dit is de dag waarop de stad wordt ingenomen. Girkin zegt in een interview van november 2014 dat Aksyonov, de door Rusland aangestelde leider van de ingenomen Krim, hem heeft gevraagd ‘zich met de noordelijke territoirs bezig te houden’ en Girkin heeft benoemd tot ‘zijn adviseur in deze vraagstukken’. Met deze noordelijke territoirs verwijst Girkin naar de Donbas. Dit is het gebied waar de separatisten later controle over gaan uitoefenen. In een ander interview uit 2017 zegt Girkin dat hij ‘als vrijwilliger is gegaan’. Als hem wordt gevraagd ‘dus u stelde het voor en Aksyonov steunde u?’ zegt Girkin dat het zijn eigen initiatief was en dat hij ‘door niemand is aangesteld en door niemand gestuurd’. Girkin blijft in de maanden na zijn komst naar Oost-Oekraïne contact onderhouden met deze Aksyonov, onder andere op 8 juni bij de aanvraag van ‘deugdelijk luchtafweergeschut met getrainde bemanning’.92 Vanaf het moment dat hij aankomt in Slavyansk geeft verdachte Girkin leiding aan DPR-strijders in die regio. Op 26 april 2014 geeft Girkin een persconferentie, waarin hij wordt geïntroduceerd als ‘commandant van de Donbass Volksmilitie’. In mei 2014 wordt Girkin door het bestuur van de DPR uitgeroepen tot ‘minister van Defensie’. In zijn getuigenverhoor zegt Girkin: ‘in de periode van 12 april 2014 tot 15 augustus 2014 verbleef ik op het grondgebied van Oekraïne waar ik van 16 mei tot 12 augustus 2014 de functie van minister van Defensie en Opperbevelhebber van het volksleger van de Volksrepubliek Donetsk vervulde.’ Girkin krijgt dus binnen zijn gewapende groep verschillende titels. Hieruit blijkt dat hij wordt gezien als een van de hoogste leiders van de DPR en dat hij gaat over de gewapende strijd.93 Zelf zegt hij in een interview van november 2014 dat hij in Oost-Oekraïne ‘de gelegenheid kreeg het bevel te voeren over het hele strijdtoneel’ en daarbij ‘voortdurend deelnam aan de gevechten’. In zijn getuigenverhoor zegt hij dat de ‘coördinatie van de activiteiten van eenheden van het volksleger en het sturen van gevechtsactiviteiten’ tot zijn verplichtingen behoorden. Uit het dossier blijkt dat Girkin in deze periode niet alleen op papier de leiding heeft, maar ook daadwerkelijk de separatisten in Donetsk aanstuurt in de gewapende strijd.

Ook verdachte Dubinskiy sluit zich in deze oprichtingsperiode aan bij de DPR. In een interview vertelt Dubinskiy dat hij in april 2014 telefonisch contact had met verdachte Girkin, die hij kent uit hun gezamenlijke diensttijd in Tsjetsjenië, en dat hij toen naar hem in Slavyansk is gegaan. Daar krijgt Dubinskiy de functie van ‘plaatsvervanger legercommandant van de Volksrepubliek Donetsk’ onder Girkin.

Verdachte Pulatov zegt in zijn videoverklaring van februari 2020 dat hij zich op 2 mei 2014 vrijwillig en uit eigen beweging aansloot bij de DPR.94 Pulatov verklaart dat hij gezien zijn militaire ervaring eerst de leiding krijgt over twee eenheden van dertig man. Vervolgens wordt hij naar eigen zeggen toegevoegd aan de inlichtingenstaf en voert hij het bevel over ongeveer 1150 man.95 Verder verklaart Pulatov: ‘in de periode vanaf mei 2014 waren Girkin en Dubinskiy mijn direct leidinggevenden’.96

Verdachte Kharchenko verwijst in een interview naar de oprichting van de inlichtingeneenheid. Volgens Kharchenko vond de oprichting van ‘hun’ eenheid plaats in mei 2014.97 Op 18 juni 2014 zegt Kharchenko in een tapgesprek dat hij de commandant is van Konstantinovka. Dat is een plaats vlak boven Donetsk. Uit het dossier blijkt niet de precieze datum waarop Kharchenko zich heeft aangesloten bij de DPR, maar dit moet tussen mei en juni 2014 zijn geweest.

Binnen de DPR werken de verdachten met elkaar samen. Girkin staat al snel aan het hoofd van de DPR-strijders. De medeverdachten krijgen bevelen van Girkin, en sturen op hun beurt andere strijders aan. Ze zetten een structuur op waarin bepaalde strijders specifieke taken en verantwoordelijkheden krijgen, die lijken te zijn afgeleid van de taakgebieden van reguliere legereenheden. Het is geen formele militaire structuur en soms ontstaan misverstanden over wie welke taak heeft en wanneer separatisten autonoom opereren.

In deze context neemt de DPR de wapens op tegen de Oekraïense overheid. In de maanden die volgen wordt de DPR in belangrijke mate verantwoordelijk voor het ontstaan en in stand houden van het gewapend conflict in Oost-Oekraïne en het daarmee gepaard gaande geweld. Deze situatie zorgt voor een diepgaande ontwrichting van de maatschappij en gevaar voor burgers en militairen. Het dossier bevat bovendien aanwijzingen dat door de DPR structureel en tot op het hoogste niveau ernstige schendingen van het oorlogsrecht plaatsvinden.

3.3.2.1.2 Taakgebieden logistiek en luchtafweer
Zoals wij zojuist bespraken krijgen bepaalde strijders in de DPR specifieke taken en verantwoordelijkheden die lijken te zijn afgeleid van reguliere legereenheden. Twee taakgebieden zijn van bijzonder belang en deze lichten wij daarom kort toe: logistiek en luchtafweer.

3.3.2.1.2.1 Logistiek
Uit het onderzoek blijkt dat gedurende het conflict in Oost-Oekraïne militair materieel vanuit de Russische Federatie wordt binnengebracht ten behoeve van de door DPR en LPR gevoerde strijd. De DPR gebruikt daarvoor een zogenaamde ‘logistieke eenheid’.98 Onder deze eenheid valt onder meer een separatist genaamd Andrey Chernykh, die ook wel Bibliothekar wordt genoemd.99 Ook de strijder Vlokh is in juli 2014 regelmatig betrokken bij het transport van militair materieel vanaf de Russische grensstreek naar de omgeving van Donetsk, zo blijkt uit telecomanalyse. Vlokh en Chernykh werken in die periode samen. De logistieke eenheid speelt op 17 juli een rol bij de aanvoer van de Buk-TELAR die MH17 neerhaalt en komt daarom later in dit requisitoir terug.

3.3.2.1.2.2 Luchtafweer
Meerdere bronnen in het dossier wijzen op een ander specifiek taakgebied binnen de DPR, namelijk luchtafweer. Zo spreekt Girkin in zijn getuigenverklaring over ‘de luchtverdediging van de volksstrijders van de Volksrepubliek Donetsk’. Girkin verklaart ook dat omstreeks 15 juni 2014 door ‘het hoofd van de luchtverdediging in het garnizoen in Slavyansk’ aan hem werd gerapporteerd over een Oekraïens burgervliegtuig. Volgens Girkin rapporteerde een maand later, op 17 juli, een strijder met call sign Kep hem ‘het treffen door de luchtverdediging van één van de twee vliegtuigen SU-25 van de Oekraïense luchtmacht (…) ten noorden van de woonplaats Snezhnoye’. Blijkbaar had de DPR onder leiding van Girkin dus ook in het gebied bij Snizhne strijders die verantwoordelijk waren voor de luchtverdediging. Uit tapgesprekken blijkt verder dat ook de DPR-strijder Tskhe met call sign Koreets100 een rol speelt bij die luchtverdediging. In een tapgesprek van 15 juli 2014 om 16:29 uur tussen verdachten Dubinskiy en Kharchenko wordt over hem gesproken als (behorende bij) de luchtafweer.101 Met deze Koreets voert verdachte Pulatov verschillende afgeluisterde gesprekken waarin hij Koreets verschillende bevelen geeft over de inzet van zijn luchtafweereenheid.102 Een andere DPR-strijder die zich bezig houdt met luchtafweer is Tsemakh. In zijn getuigenverhoor zegt Tsemakh op de vraag wat hij deed in de vroege zomer van 2014: ‘since 26 of June, I have been asked to handle the anti-air defence of the town of Snizhne’. In een post op VK uit 2019 omschrijft Girkin hem als ‘commandant van de luchtverdedigingseenheid in de stad Snizhne in juli-augustus 2014’. Girkin zegt daarbij dat hij Tsemakh persoonlijk kent en ‘hem, evenals andere plaatselijke commandanten, een paar keer heeft gesproken toen hij in Snizhne was om de operaties te coördineren (…)’.

Dat de ‘luchtafweer’ waar de DPR zich mee bezig houdt in feite ‘het neerschieten van vliegtuigen’ behelst, blijkt uit veel andere tapgesprekken waarin DPR-strijders de dreiging van vliegtuigen en de beschikking over luchtafweerwapens bespreken. Het luchtruim wordt in de zomer van 2014 door de DPR-strijders in de gaten gehouden. Waarnemingen van vliegtuigen worden doorgegeven aan de ‘inlichtingenafdeling’ onder leiding van de verdachten.

Uit het dossier blijkt verder dat de DPR in de zomer van 2014 de beschikking heeft over verschillende wapens die (alleen) dienen voor het neerhalen van vliegtuigen en dat die wapens ook worden ingezet. Verdachte Girkin heeft zich hierover op verschillende momenten uitgelaten. Op het daadwerkelijk beschieten van vliegtuigen met deze wapens komen wij later vandaag terug.

3.3.3.2    Gebiedscontrole en transportroutes DPR
Zoals besproken wint het Oekraïense leger in juli gebied terug. Half juli ziet het gebied onder controle van de DPR en LPR er zo uit.

De DPR heeft het westelijke ingetekende gebied in handen, tussen Donetsk en Snizhne, de LPR controleert het oostelijke gebied, voor een deel grenzend aan de Russische Federatie. Dit is belangrijk voor de separatisten omdat vanuit de Russische Federatie materieel wordt binnengehaald ten behoeve van de gewapende strijd. De grensovergangen die in juli het meest worden gebruikt zijn die bij de Oekraïense plaatsen Severny en Izvaryne. Deze grensposten in de oblast Luhansk zijn rechts te zien op de kaart.

Via deze grensposten komt geregeld zwaar militair materieel vanuit de Russische Federatie het gebied binnen. Deze transporten vinden in juli 2014 veelvuldig plaats en de bevoorrading is bestemd voor zowel de LPR als de DPR.

De Buk-TELAR die MH17 neerschiet wordt vermoedelijk aan de separatisten geleverd vanaf de grensovergang bij Severny. In de dagen voorafgaand aan de aanvoer van dit wapen worden ook andere transporten van materieel via die grensovergang verzorgd. Zo wordt in de nacht van 13 op 14 juli een ander luchtafweerwapen geleverd. Deze is blijkens tapgesprekken bedoeld om de lucht boven het gebied onder controle van de LPR ‘schoon te houden’, maar raakt vervolgens defect en is niet meer inzetbaar. Voor alle duidelijkheid: dit is niet de Buk-TELAR die uiteindelijk bij de DPR terecht komt en waarmee MH17 wordt neergeschoten. Een dag later, in de vroege ochtend van 15 juli, passeert weer een ander konvooi de grenspost bij Severny. Dit konvooi bestaat uit onder meer vier tanks, drie artillerievoertuigen, een pantserinfanterievoertuig (BTR) en een witte vrachtwagen met een witte trailer. Dit konvooi wordt begeleid door de logistieke eenheid van de DPR, waar de zojuist genoemde Vlokh en Chernykh deel van uitmaken. Zij worden aangestuurd door verdachten Girkin104 en Dubinskiy. In dezelfde samenwerking en via dezelfde route wordt twee dagen later, in de nacht van 16 op 17 juli, de Buk-TELAR geleverd waarmee MH17 wordt neergeschoten.

Er zijn dus vaste routes voor de aanvoer van militair materieel. Omdat de separatisten afhankelijk zijn van bevoorrading vanuit de Russische Federatie, is controle over het grensgebied voor hen van groot belang. Zo is ook controle over het zuiden van het DPR-gebied, dat naast Donetsk de plaatsen ten zuidoosten hiervan omvat, zoals Snizhne, Pervomaiske, Dmitrovka, Stepanovka, Marinovka en Tarany, van strategisch belang. Wij lichten nu het offensief toe dat de DPR in juli 2014 in die richting onderneemt.

3.3.3.3    Het DPR offensief aan het zuidelijk front
Als gezegd wordt begin juli hevig gevochten aan het noordelijk front. Aan het zuidelijk front staan gevechten rond de heuvel Saur-Mogila centraal. Dat zien we hier op de kaart.

Omdat dit het hoogste punt in de regio is, is de heuvel van groot strategisch belang. Saur-Mogila blijft de hele maand juli in handen van de DPR, maar de stellingen van de separatisten worden veelvuldig met artillerievuur en luchtaanvallen bestookt.

Vanaf 6 juli 2014 begint de DPR met voorbereidingen voor een offensief richting het zuiden. Een doorbraak zou de Oekraïense troepen aan weerszijden van een doorgang richting de Russische Federatie van elkaar scheiden en daarmee verzwakken. Bovendien zou de DPR daarmee het zuidelijke gebied aan de Russische grens in handen krijgen. Deze beoogde doorgang van DPR-gebied naar Russisch grondgebied wordt in onderschepte communicatie door DPR-strijders ‘corridor’ genoemd.

Met de operatie richting het zuiden neemt de intensiteit van de gevechten verder toe. Het Oekraïense leger wil voorkomen dat de separatisten doorbreken naar de Russische grens en voert veelvuldig luchtaanvallen uit. De DPR lijdt zware verliezen en zet luchtafweergeschut in. Het lukt de separatisten om meerdere militaire vliegtuigen neer te halen. Bij dit offensief, dat ook de middag van 17 juli nog aan de gang is, hebben de verdachten een belangrijke leidinggevende rol. Ook voor wat betreft de daarbij ingezette luchtafweer. Wij gaan nu verder in op de rol van de verdachten tijdens het offensief.

3.3.3.3.3 Het zuidelijk front op 17 juli 2014
Op 17 juli 2014 wordt opnieuw hevig gevochten in het gebied rond Saur-Mogila, Stepanovka en Marinovka richting de Russische grens. Door het Oekraïense leger wordt onder meer artillerie gebruikt. De Oekraïense luchtmacht wordt op 17 juli niet ingezet. Oekraïense militairen verklaren later in het onderzoek dat dit te maken had met de verliezen in de voorgaande dagen.

Ook op de 17e juli zijn de verdachten gezamenlijk betrokken bij de gewapende strijd. Girkin is terug in zijn hoofdkwartier in Donetsk, en geeft bevelen aan Dubinskiy en Pulatov. Hij wordt door DPR-commandanten, waaronder medeverdachte Dubinskiy, telefonisch op de hoogte gehouden van het verloop van de strijd. Dubinskiy bevindt zich die dag ook in Donetsk. In de ochtend zijn Girkin en Dubinskiy bij elkaar in het SBU-gebouw in Donetsk. Kharchenko komt ook naar dit gebouw en gaat daarna op pad om de Buk-TELAR te begeleiden. Hoe de verdachten die dag precies samenwerken bij de aanvoer van de Buk-TELAR zal later aan de orde komen.

Dubinskiy heeft op 17 juli telefonisch overleg met Girkin over de gewapende strijd, krijgt terugkoppeling van andere strijders en geeft bevelen aan ondergeschikten, waaronder Pulatov en Kharchenko. Uit de tapgesprekken blijkt dat de bevelen onder andere zien op de verplaatsing van tanks en manschappen. Pulatov bevindt zich die dag volgens mastgegevens in de omgeving van Snizhne. Zelf zegt Pulatov in zijn tweede videoverklaring dat hij in de ochtend een stafvergadering had met commandanten in Snizhne.120 In een tapgesprek van die ochtend komt deze vergadering ook aan de orde. Kennelijk is gedurende die vergadering onduidelijkheid ontstaan over de hiërarchische verhoudingen tussen de verschillende DPR-commandanten. Een telefoontje naar Girkin biedt uitkomst: Pulatov heeft de leiding zolang hij nog niet in reserve is.121

In de middag hield Pulatov zich naar eigen zeggen bezig met het overbrengen en opstellen van tanks in de omgeving van Saurovka en in de richting van Stepanovka.122 Volgens zijn eerste videoverklaring bevond Pulatov zich op 17 juli, totdat hij hoorde van de vliegramp, op zijn commandopost ‘in een gebied 2-3 kilometer ten westen van de plaats Stepanovka’, dit is een paar kilometer onder Snizhne. Hij gaf daar naar eigen zeggen leiding aan de verkenningseenheid die in dat gebied bezig was.123 Uit tapgesprekken blijkt dat Pulatov overleg heeft met de medeverdachten, onder andere met Dubinskiy over het in positie brengen van wapens en het in stand houden van de corridor. Daarnaast geeft Pulatov opdrachten aan anderen, waaronder aan Kharchenko. Hier komen wij later nog op terug.

Terwijl een Buk-TELAR via het buurgebied van de LPR de DPR in wordt gebracht, gaan de gevechten in het gebied ten zuiden van Snizhne door. De separatisten proberen nog altijd door te breken naar de Russische grens en de Oekraïense troepen willen dit voorkomen. Ondanks hevige aanvallen op de separatisten worden de Oekraïense troepen aan weerszijden van het gebied onder controle van de DPR van elkaar gescheiden. Dit zien we hier op de kaart weergegeven. Deze hevige strijd aan het zuidelijk front is de fase van het conflict waarin MH17 werd neergeschoten.

3.3.4 Aanvallen DPR op luchtvaartuigen vóór de middag van 17 juli 2014
Zoals wij hiervoor bespraken wordt het gebied onder controle van de DPR in de eerste helft van juli 2014 geregeld gebombardeerd, wat leidt tot zware verliezen aan de kant van de separatisten. In tegenstelling tot het Oekraïense leger hebben de separatisten zelf geen luchtmacht.124  Luchtaanvallen zijn dus een belangrijke troef van de Oekraïense strijdmacht.

Tijdens de inhoudelijke behandeling heeft uw rechtbank al stilgestaan bij het neerschieten van luchtvaartuigen door de separatisten. Aan de orde kwam dat het hen al voor 17 juli was gelukt om enkele luchtvaartuigen uit de lucht te schieten, maar dat er een toenemende behoefte was aan luchtafweer om hoog vliegende vliegtuigen te bereiken.125 Op de zitting van 17 juni besprak het Openbaar Ministerie verklaringen van verdachten Girkin en Pulatov en enkele tapgesprekken, waaruit de betrokkenheid van de verdachten bij het neerhalen van vliegtuigen blijkt.126

De eerdere aanvallen op vliegtuigen en de aanloop naar die fatale middag van 17 juli 2014 zullen wij nu bespreken. Wij bespreken daarbij de betrokkenheid van de verdachten en de wijze waarop hun samenwerkingsverband in belangrijke mate was gericht op het neerhalen van vliegtuigen. Hoe zeer de separatisten van de DPR gebrand waren op het neerhalen van vliegtuigen, blijkt uit de grote reeks aanvallen op luchtvaartuigen, de communicatie over het neerhalen van vliegtuigen tussen de separatisten en de verklaringen van de verdachten over dat onderwerp. De behoefte van de separatisten aan luchtafweerwapens met een steeds groter bereik wordt uiteindelijk beantwoord met de levering van de Buk-TELAR die MH17 neerschiet.

3.3.4.1 April tot juli 2014
Vanaf het begin van het gewapend conflict in april tot vlak voor het neerschieten van MH17 op 17 juli bespreken de DPR-strijders, waaronder de verdachten, in tapgesprekken over luchtafweer127 en het beschieten van vliegtuigen.128 In zijn getuigenverklaring bevestigt verdachte Girkin verschillende aanvallen op luchtvaartuigen in deze periode. Er worden dus, in lijn met de gevoelde behoefte van de separatisten, daadwerkelijk luchtvaartuigen aangevallen vanuit het gebied onder controle van de DPR.

Analyse van uiteenlopende bronnen over deze aanvallen voor juli 2014 geeft het volgende overzicht:

22 april: militair Antonov vliegtuig met machinegeweervuur beschoten bij Slavyansk.
25 april: helikopter beschoten met raketwerper bij Kramatorsk.
2 mei: twee helikopters met MANPADs beschoten bij Slavyansk. Ook een derde helikopter wordt getroffen.
5 mei: helikopter met machinegeweervuur beschoten bij Slavyansk.
29 mei: helikopter met MANPADs neergeschoten bij Slavyansk.
3 juni: helikopter beschoten bij Slavyansk.
4 juni: drie helikopters beschoten bij Slavyansk.
5 juni: helikopter beschoten bij Slavyansk.
6 juni: militair Antonov vliegtuig met raketten neergehaald bij Slavyansk.
14 juni: Sukhoi gevechtsvliegtuig beschoten bij Horlivka.
16 juni: Sukhoi gevechtsvliegtuig beschoten bij Horlivka.129
24 juni: helikopter neergeschoten bij Slavyansk.
In zijn getuigenverklaring zegt Girkin dat omstreeks 20 juni ‘door de luchtverdediging van de volksstrijders van de Volksrepubliek Donetsk boven Slavyansk (…) met behulp van het draagbare luchtdoelraketsysteem Igla een verkenningsvliegtuig AN-26 van de Oekraïense luchtmacht [is] neergehaald’. In de periode tot juli 2014 worden boven het DPR-gebied dus minstens 12 helikopters en 4 vliegtuigen beschoten, waarbij meerdere inzittenden worden gedood. Ook in het gebied onder controle van de LPR wordt op luchtvaartuigen geschoten door separatisten. Zo wordt op 14 juni vlakbij de luchthaven van Luhansk een Oekraïens militair transportvliegtuig van het type Ilyushin-76 neergeschoten met een MANPAD. Alle 49 inzittenden komen daardoor om het leven.

3.4 Aanvoer van de Buk-TELAR
3.4.1. Inleiding

Wij zullen nu de aanvoer van de Buk-TELAR bespreken vanaf de grensstreek met de Russische Federatie naar de afvuurlocatie nabij Pervomaiskyi. Deze route is op basis van veel verschillende bewijsbronnen in kaart gebracht. Hoewel de aanvoer van de TELAR al vaak op zitting is besproken, is het tóch belangrijk daar vandaag wéér bij stil te staan. Aan die route kunnen immers tapgesprekken worden gekoppeld, waarin wordt gesproken over de begeleiding en bewaking van een ‘Buk’ of ‘Buk-M’ en de organisatie hiervan. De samenhang tussen deze tapgesprekken en andere bewijsbronnen voor de aanvoerroute is relevant voor de validatie van die tapgesprekken en van belang voor de beantwoording van de vraag of wat door verdachten in bepaalde tapgesprekken wordt besproken ook daadwerkelijk heeft plaatsgevonden. En dat antwoord is weer van belang voor de beoordeling van de rol die de vier verdachten spelen bij het neerhalen van MH17. Met andere woorden: wanneer een verdachte in een tapgesprek de opdracht krijgt het transport van een ‘Buk’ of ‘Buk-M’ naar een bepaalde plaats te begeleiden en uit het onderzoek blijkt dat een Buk-TELAR op weg naar die plaats verschillende keren op beeld wordt vastgelegd en de telefoon van die verdachte volgt dezelfde route, dan zegt dat zowel iets over de authenticiteit en juistheid van het tapgesprek als over de rol die de verdachte heeft gespeeld bij het vervoer van die Buk-TELAR. Daarnaast is de aanvoerroute van de Buk-TELAR relevant voor het vaststellen van de afvuurlocatie.

Vandaar dat wij vandaag andermaal stil staan bij de aanvoer van de Buk-TELAR, te beginnen met het transport van de grensregio naar Donetsk.

3.4.2 Transport Buk-TELAR van grensregio naar Donetsk
3.4.2.1.Logistieke eenheid haalt Buk-TELAR op bij grens Russische Federatie
Hiervoor hebben we besproken dat de DPR gedurende het conflict militair materieel vanuit de Russische Federatie Oekraïne binnenbrengt. In de zomer van 2014 gebruikt de DPR daarvoor een logistieke eenheid waar onder meer Chernykh (call sign Bibliotekar) deel van uitmaakt. Vaak worden daarbij dezelfde routes en dezelfde grensovergangen gebruikt en ook dezelfde begeleidende voertuigen.

3.4.2.1.1. Logistieke eenheid vertrekt naar grens Russische Federatie
In de loop van 16 juli 2014 komt deze logistieke eenheid opnieuw in beweging. Vooraf heeft Chernykh contact met Dubinskiy. Uit een telefoongesprek van 16 juli 2014 om 16:23 uur blijkt dat Dubinskiy en Chernykh spreken over twee voertuigen die Chernykh mee moet nemen, waarvan eentje bij ‘Krot’s plaats’ staat. Het andere voertuig zou klaar staan op de plek waar een dag eerder goederen zijn uitgeladen.148

Rond acht uur ‘s avonds belt Chernykh vervolgens weer met Dubinskiy en vraagt hem welk voertuig van Kharchenko hij mee kan nemen. Dubinskiy zegt hierop dat hij er aan komt.149 De telefoons van Dubinskiy en Chernykh stralen hierbij palen aan met dekking op het Instituut voor Lichamelijke Opvoeding te Donetsk, waar de basis van Kharchenko gevestigd is. Dat Dubinskiy inderdaad naar Kharchenko is gegaan en Chernykh voertuigen heeft meegenomen volgt uit een tapgesprek van 16 juli 2014 om 22:20 uur waarin een vrouw tegen Kharchenko zegt dat ‘Khmury’, de call sign van verdachte Dubinskiy, net langs kwam en een paar auto’s mee nam.150 Vermoedelijk zijn op dit moment voertuigen opgehaald die nodig waren voor de begeleiding van het konvooi van de volgende dag.

Uit het onderzoek blijkt dat Chernykh vervolgens rond 21:30 uur vanuit Donetsk richting de Russische grensstreek vertrekt. Vanaf dat tijdstip stralen de telefoons die bij hem in gebruik zijn verschillende telefoonmasten aan op een route die leidt naar de grensstreek.

Rond half 3 ’s-ochtends wordt een telefoonmast in Sukhodilsk aangestraald. Sukhodilsk ligt ongeveer 17 kilometer ten westen van de grens met de Russische Federatie en zo’n 16 kilometer van de grenspost Severny.

3.4.3    Organisatie van transport en bewaking Buk-TELAR
Na het gesprek over de aankomst van de Buk in Donetsk volgt een groot aantal tapgesprekken over het verdere transport van de Buk-TELAR richting de uiteindelijke afvuurlocatie. In die gesprekken wordt door Dubinskiy, Pulatov en Kharchenko de organisatie van het vervoer van de Buk van Donetsk naar Pervomaiskyi besproken. Ook wordt gesproken over de bewaking en de beveiliging van de Buk. Hoewel Girkin zelf niet deelneemt aan deze gesprekken, kan zijn betrokkenheid bij die organisatie wel uit verschillende van die gesprekken worden afgeleid.

3.4.3.1    Dubinskiy is bij Girkin in het hoofdkwartier
De eerste van die gesprekken vindt om 09:20 uur plaats tussen Dubinskiy en Kharchenko. In dit gesprek is te horen dat Dubinskiy tegen Kharchenko zegt dat hij op dat moment bij Girkin is. Kharchenko, die kennelijk in hetzelfde gebouw is, antwoordt dat hij naar boven komt.152 

Uit het onderzoek volgt dat het hoofdkwartier van Igor Girkin is gevestigd in het voormalig SBU-gebouw op de Schorschastraat in Donetsk. De telefoons van Kharchenko en Dubinskiy stralen tijdens dit gesprek telefoonmasten aan die op of nabij de Schorschastraat in Donetsk staan. Ook het telefoonnummer dat op 17 juli veelvuldig door Girkin wordt gebruikt straalt de hele dag deze masten aan.

Wij leiden uit de inhoud van dit gesprek en de locaties van de telefoons af dat Dubinskiy bij Girkin is en dat Kharchenko zich kort daarna bij hem voegt. Uit de direct hierop volgende gesprekken van Dubinskiy met Chernykh, Semenov en Pulatov blijkt dat Kharchenko de opdracht heeft gekregen om het transport van de Buk-TELAR te begeleiden. Die gesprekken bespreken wij nu.

3.4.3.2    Dubinskiy wil weten of er ‘één of twee’ zijn
Twee minuten na het telefoongesprek met Kharchenko belt Dubinskiy weer naar Chernykh en vraagt of hij er ‘één of twee’ heeft meegenomen. Chernykh vertelt dat hij er maar ‘één’ heeft die op een trailer staat. Volgens Chernykh was ‘daar’ onduidelijkheid; ‘onze trailer’ was niet gebracht, dus is ‘het’ afgeladen en op eigen kracht ‘de lijn overgestoken’.  Nadat Dubinskiy de bevestiging krijgt dat Chernykh ‘die’ nu met een trailer vervoert, vertelt hij hem dat ‘het’ samen met de Vostok-tanks onderweg zal gaan.153 

Bij de bespreking van de context van deze feiten wezen wij al op de gesprekken die Dubinskiy in de avond van 16 juli 2014 voert met Semenov, de plaatsvervangend commandant van het Vostok-bataljon. Dubinskiy bespreekt dan dat hij in de ochtend van 17 juli en een Buk zal ontvangen en naar het front zal sturen en dat ‘that certain something’ ‘in two units’ naar hem toekomt. Kort daarna spreekt Dubinskiy met Khodakovsky, de commandant van het Vostok-bataljon, en met Girkin over de bijstand en het vertrek van Vostok-tanks.154 Deze gesprekken van Dubinskiy van 16 juli sluiten dus naadloos aan op zijn gesprek van 17 juli met Chernykh over ‘één of twee’ dingen en één ding dat op een dieplader staat en met de Vostok-tanks op weg gaat.

3.4.3.3    De Buk moet mee met het Vostok-konvooi van Semenov
Meteen na het gesprek met Chernykh belt Dubinskiy naar Semenov en vertelt hem dat zijn - Dubinskiy’s - ‘Buk-M’ die nacht is aangekomen en mee moet met het Vostok-konvooi van Semenov. Dubinskiy vraagt vervolgens waar de Buk heen gebracht moet worden om te kunnen aansluiten bij het konvooi. Semenov antwoordt dat deze voorbij het motel, langs de ‘Makshosse autoweg’, kan worden gebracht.155

3.4.3.4    Chernykh moet keren en richting het motel gaan
En direct na dit gesprek belt Dubinskiy weer naar Chernykh. Als hij hoort waar Chernykh is, zegt hij dat hij moet omkeren en naar een locatie moet gaan tussen het motel en Makeevka, zodat hij kan aansluiten bij de drie Vostok-tanks. Chernykh bevestigt dat hij gaat keren.156 Op dit moment straalt de telefoon van Chernykh een antenne aan op Illicha Avenue.

3.4.3.5    Kharchenko brengt Pulatov een Buk met bestemming Pervomaiskyi
Zeven minuten na dit gesprek, iets na half 10, belt Dubinskiy met Pulatov en vertelt hem dat ‘Krot’, een bijnaam van verdachte Kharchenko, een Buk-M naar hem (Pulatov) zal brengen.157 Wij luisteren nu naar dit gesprek.

Wij hoorden Dubinskiy zojuist zeggen dat ‘deze Buk-M’ in de buurt van ‘Pervomaisk’ moet worden geplaatst, en dat drie Vostok-tanks zullen komen. Pulatov, die de avond daarvoor al van Dubinskiy had gehoord dat als die nacht een Buk zou arriveren deze direct naar hem zou gaan,158 stelt geen vragen en geeft aan dat hij het heeft begrepen.159 Eerder benoemden wij al dat Pulatov zelf verklaart dat hij op 17 juli bezig is met een colonne van tanks.160 Uit de inhoud van dit gesprek volgt dat hij óók met een Buk in de weer is. De telefoon van Pulatov straalt ten tijde van dit gesprek een telefoonmast aan in Snizhne.

3.4.4    Transport Buk-TELAR van Donetsk naar Snizhne
3.4.4.1    Konvooi Buk-TELAR staat stil bij motel in Donetsk
3.4.4.1.1    Motel Donetsk
Uit de zojuist besproken gesprekken en zendmastgegevens van Chernykh volgt dat het konvooi van de Buk-TELAR op 17 juli 2014 vanaf ongeveer 09:00 uur enige tijd stilstaat op Illicha avenue te Donetsk. In enkele gesprekken wordt gesproken over ‘motel’ en ‘rotonde’. In het verlengde van Illicha avenue, in de richting van Makeevka, ligt daadwerkelijk een rotonde. Aan die rotonde liggen een bushalte met de naam ‘motel’ en een gebouw met daarop een bord waarop het woord ‘motel’ (‘MOTEЛЬ’) is geschreven.

3.4.4.1.2    Video Donetsk
In een parkeerhaven bij deze rotonde wordt op 17 juli 2014 een Buk-TELAR op een trailer gefilmd. Op deze video is te zien dat de vrachtwagen en de trailer met daarop de Buk-TELAR samen met enkele andere voertuigen aan de rechterkant van de weg staan. Wij laten nu een deel van die video zien.

Het NFI heeft deze video onderzocht en geen aanwijzingen voor manipulatie gevonden.169 Uit de GPS-data die zijn aangetroffen in de eigenschappen van de video en aanvullend onderzoek naar de opnamelocatie van de video volgt dat deze parkeerhaven zich bevindt op de Makeevka snelweg in Donetsk nabij voornoemde rotonde. Dit is enkele honderden meters vanaf de eerdere stopplaats van de Buk-TELAR op Illicha avenue. In de eigenschappen van de video worden de datum 17 juli 2014 en het tijdstip 10:23:54 uur vermeld. Dit tijdstip klopt met onderzoek dat is uitgevoerd door het KNMI. Uit dit onderzoek volgt dat het schaduwbeeld dat in deze video te zien is, past bij een opname op 17 juli 2014 tussen 10:13 en 10:26 uur.

Als we vervolgens terugkijken naar de eerdere telefonische instructie van Dubinskiy aan Chernykh van 09:03 uur om vanaf zijn locatie (op Illicha avenue) terug te gaan naar het motel, in de richting van Makeevka, waar Kharchenko (‘Krot’) hem zal oppikken,170 dan moeten we op basis van de video vaststellen dat Chernyk die opdracht van Dubinskiy heeft uitgevoerd: op die video is te zien dat de trailer met de Buk-TELAR is gedraaid en zich vanaf de stopplaats op Illicha avenue in de richting van het motel en de rotonde heeft verplaatst en daar is stilgezet.

3.4.4.3.1    Getuigen Donetsk-Snizhne
Zo verklaart getuige S27 dat hij op 17 juli 2014 tussen 11:00 en 12:00 uur vanaf het motel bij de uitgang van Donetsk, via Makeevka en Khartsizsk, richting Snizhne achter een konvooi van voertuigen komt te rijden die achter een Buk aan rijden.

En getuige V09 verklaart tegenover de Nederlandse rechter-commissaris dat hij op 17 juli 2014 in de omgeving van Donetsk een gewapend konvooi ziet staan, met daartussen op een witte vrachtwagen een installatie die hij naar aanleiding van filmpjes die hij later zag een Buk noemt. Op die Buk ziet getuige onder een camouflagenet raketten met vermoedelijk een witte kop. Getuige ziet dat het transport vertrekt in de richting van Makeevka. V09 heeft op de rechter-commissaris een betrouwbare en geloofwaardige indruk gemaakt. 174 

3.4.4.3.2    Video Makeevka
Tussen Donetsk en Makeevka is het Buk-transport ook vastgelegd met een dashboard camera. Deze video hebben we tijdens de inhoudelijke behandeling in juni laten zien en uitgebreid besproken. Wij volstaan hier met een korte samenvatting van wat op die video is te zien. Dat betreft een konvooi dat vermoedelijk bestaat uit een donkere Peugeot 3008, een zilver- of lichtgekleurde Toyota RAV4, een UAZ 469, een donkerkleurige Volkswagen Transporter, een witte Ssang Yong Korando en een witte Volvo truck met roodkleurige oplegger met hierop een Buk-TELAR.

Om de authenticiteit van die video te verifiëren, is nader onderzoek verricht. Kort samengevat betreft dit: het horen van de maker van de video (S32), onderzoek aan diens camera en SD-kaarten, vergelijkend beeldonderzoek met beelden van Google Streetview en Google Maps  en onderzoek naar omgevingskenmerken en de benzineprijzen die op de dashcamvideo te zien zijn door het onderzoeksteam. Verder heeft het KNMI omgevingskenmerken en het weerbeeld onderzocht, terwijl het NFI metadata- en brononderzoek heeft verricht en onderzoek heeft gedaan naar beeldmanipulatie. Hierbij zijn geen aanwijzingen gevonden voor manipulatie. Ook is de video onderzocht door de European Space Agency, ook wel ESA genoemd. Hieruit blijkt dat belangrijke herkenningspunten in de dashcamvideo ook zichtbaar zijn op een satellietfoto van 17 juli 2014.175 Tot slot zien we dat een telefoon van Kharchenko om 11:13 uur een telefoonmast aanstraalt in Makeevka (op de Gorodetzka straat) in de buurt van de opnameplaats van de dashcamvideo.

3.4.4.4    Konvooi Buk-TELAR rijdt van Makeevka naar Zuhres
Niet alleen het konvooi beweegt, de telefoons van Kharchenko bewegen mee.

3.4.4.4.1    Sharpov moet in Pervomaiskyi op Kharchenko wachten
Na het aanstralen van de zojuist genoemde zendmast in Makeevka om 11:13 uur straalt een telefoon van Kharchenko om 11:27 uur een mast aan in Khartszisk, gevolgd door een zendmast in Zuhres.

Deze laatste mast wordt aangestraald als Kharchenko om 11:31 uur een telefoongesprek voert met een van zijn ondergeschikten, Sharpov. In dit telefoongesprek zegt Kharchenko tegen Sharpov dat hij samen met Dikson en de zijnen naar Pervomaiskyi, dat vóór Snizhne ligt, moet gaan. Sharpov moet daar op Kharchenko wachten, want hij is er bijna.176