5.3.5.1    Conclusie immateriële schadebedragen:
Gezien het voorgaande concludeert het OM dat de volgende bedragen aan immateriële schade voor toewijzing vatbaar zijn:

voor categorie I, te weten: echtgenoten en geregistreerde partners van de slachtoffers en met slachtoffers samenlevende levenspartners, kinderen, ouders en voogden van die slachtoffers, een schadebedrag van € 40.000,-;
voor categorie II, te weten: kinderen en ouders die niet met slachtoffers samenleefden, een bedrag van € 35.000,-;
voor categorie III, te weten: broers, zussen, grootouders, kleinkinderen, tantes en ooms, neven en nichten en schoonfamilie die in gezinsverband met slachtoffers samenleefden, een bedrag van € 30.000,-.
De bedragen gelden voor elke verloren dierbare. Op de vordering die wij later overleggen aan uw rechtbank noemen wij per categorie en per advocaat de namen van de benadeelde partijen. Daar waar een nabestaande meerdere dierbaren heeft verloren, is een meervoud van het bedrag per persoon toewijsbaar. Dat zullen wij dan aangeven (met bijvoorbeeld ‘2x’) achter de naam van de nabestaande.

5.3.6    Verrekening
De volgende vraag is of er nog aanleiding is deze toewijsbare bedragen te verminderen vanwege eerdere betalingen van derden aan de benadeelde partijen.

5.3.6.1    Betalingen van derden
Uit informatie van het RBT blijkt dat een deel van de nabestaanden betalingen heeft ontvangen van derden in verband met het neerstorten van vlucht MH17. Het gaat om:

een eenmalige betaling door Malaysia Airlines aan een groot aantal nabestaanden,
een eenmalige gift uit overwegingen van solidariteit van de Maleisische oliemaatschappij Petronas en
eenmalige uitkeringen vanwege verzekeringsovereenkomsten die door (een deel van) de slachtoffers waren afgesloten. 
Het Openbaar Ministerie ziet geen reden om deze uitkeringen in mindering te brengen op de toe te kennen schadebedragen.  Het Oekraïens recht biedt geen grond voor verrekening van eerdere uitkering door derden voor dezelfde immateriële schade als wordt gevorderd. Het is dan ook niet relevant dat nabestaanden vergoedingen hebben ontvangen van derden. Ook zien wij geen reden voor verrekening op basis van Nederlands recht (artikel 6:100 BW). Dit gelet op de aard van de verzekeringen en het feit dat er door Malaysia Airlines, Petronas of verzekeringsmaatschappijen geen bedragen zijn uitgekeerd die zijn aan te merken als immateriële schade. Er valt dus niks te verrekenen.   

5.3.6.2    Subrogatie en regres
Wij kunnen ons verder vinden in de conclusie van het RBT dat zowel naar Oekraïens als naar Nederlands recht verdachten niet twee keer door Malaysia Airlines of verzekeringsmaatschappijen voor de immateriële schade zullen worden aangesproken. Subrogatie en regres zijn dus niet aan de orde.

5.3.7    Andere procedures
Verder willen wij nog stilstaan bij andere schadevergoedingsprocedures die nabestaanden zijn gestart tegen verdachte Girkin bij de Amerikaanse rechter en tegen de Russische staat bij het Europees Hof voor Rechten van de Mens (EHRM).

5.3.7.1    Amerikaanse civiele procedure tegen Girkin
Uw rechtbank heeft vragen gesteld aan het RBT over de uitkomst van de Amerikaanse civiele procedure tegen Girkin. Daarbij heeft u de kwestie van litispendentie geagendeerd. Volgens artikel 12 van het Nederlandse Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Rv) kan de Nederlandse rechter een civiele zaak aanhouden als dezelfde zaak aanhangig is bij een buitenlandse rechter en moet de Nederlandse rechter zichzelf vervolgens onbevoegd verklaren als die buitenlandse rechter daarin eenmaal heeft beslist en die beslissing in Nederland vatbaar is voor erkenning en ten uitvoer kan worden gelegd.

Het RBT heeft aangegeven dat civiele vonnissen zijn gewezen in een zaak die door verschillende nabestaanden in de Verenigde Staten was aangespannen tegen verdachte Girkin. Volgens het RBT heeft de Amerikaanse rechter in deze zaak al schadevergoeding toegekend, bestaat dit bedrag uit ‘compensatory damages’ en ‘punitive damages’ en is deze Amerikaanse veroordeling inmiddels onherroepelijk.

Wij menen om twee redenen dat de Amerikaanse rechtsgang geen invloed heeft op de bevoegdheid van uw rechtbank om te oordelen over de vorderingen tot schadevergoeding in de strafzaak tegen Girkin.

Zoals wij eerder hebben aangegeven, meent het Openbaar Ministerie dat de bevoegdheid van uw rechtbank om te beslissen op de vorderingen van de benadeelde partijen volgt uit haar bevoegdheid om kennis te nemen van de strafzaak. De wetgever heeft met de voegingsprocedure voor de benadeelde partij immers willen voorzien in een eenvoudige en laagdrempelige procedure die ertoe leidt dat personen die schade hebben geleden als gevolg van een strafbaar feit zoveel mogelijk schadeloos worden gesteld. In die procedure is het materieel civiel recht van toepassing, maar gelden verder als uitgangspunt de strafvorderlijke processuele regels en waarborgen. Om die reden is ook de civielrechtelijke verstekregeling van artikel 10 Rv niet van toepassing in dit strafproces.  Datzelfde geldt voor artikel 12 Rv: ook die bepaling is niet van toepassing in dit proces. Daarom staat de eerdere veroordeling van Girkin tot betaling van schadevergoeding in de Amerikaanse civiele zaak dus niet in de weg aan de bevoegdheid van uw rechtbank om op de vorderingen tot schadevergoeding in zijn strafzaak te beslissen.

De tweede reden waarom de Amerikaanse civiele zaak niet aan uw bevoegdheid in de weg staat is de volgende. Litispendentie ziet op de situatie dat er tussen dezelfde partijen en over hetzelfde onderwerp in Nederland én in een buitenland een procedure aanhangig is.  Nu er sprake is van onherroepelijke buitenlandse vonnissen, is van een in het buitenland aanhangige procedure geen sprake meer en is artikel 12 Rv dus niet van toepassing. Deze bepaling is bovendien niet van toepassing omdat de beslissing van de Amerikaanse rechter niet in Nederland ten uitvoer kan worden gelegd.

De enige vraag die uw rechtbank zich kan en moet stellen, is of u zich verzekerd acht dat de behandeling van de vorderingen tegen Girkin wel verenigbaar is met zijn recht op een eerlijk proces in de zin van artikel 6 lid 1 EVRM. Als dat niet het geval is, moet u de betreffende benadeelde partijen geheel of gedeeltelijk niet ontvankelijk verklaren in hun vordering. Aan uw bevoegdheid doet dit niets af.

In dit geval zien wij geen grond voor een niet-ontvankelijkverklaring van de benadeelde partijen, waarvan eerder al een vordering tot schadevergoeding op Girkin is toegewezen in de Verenigde Staten. Alleen al omdat Girkin die schadevergoeding nog niet heeft betaald en de Amerikaanse beslissing pas in Nederland kan worden erkend, nadat hiervoor een afzonderlijke procedure is doorlopen en die procedure is nog niet gestart. Wij menen in ieder geval dat de voeging in het Nederlandse strafproces niet als zodanig kan gelden.

Kortom: op grond van artikel 51f Sv is uw rechtbank bevoegd om op deze vorderingen op Girkin te beslissen en de toewijzing daarvan is verenigbaar met zijn recht op een eerlijk proces.

5.3.7.2    Klachtprocedures Europees Hof voor de Rechten van de Mens
Net als het RBT  is het Openbaar Ministerie verder van mening dat de bij het EHRM lopende statenprocedures niet relevant zijn voor de beoordeling van de vorderingen tot schadevergoeding die zijn ingediend tegen de individuele verdachten in deze strafzaak.

5.3.8    Hoofdelijke aansprakelijkheid
De benadeelde partijen hebben verder gevorderd dat hun vorderingen hoofdelijk worden toegewezen. Dat betekent dat elk van de vier verdachten kan worden aangesproken voor het volledige schadebedrag en dat zij de verdere verdeling onderling moeten regelen. Naar Oekraïens recht is dit mogelijk  en deze hoofdelijke veroordeling wordt ook door het Openbaar Ministerie gevorderd.

5.3.9    Wettelijke rente
Tot slot hebben de benadeelde partijen de wettelijke rente gevorderd over de toe te wijzen schadebedragen. Volgens Oekraïens recht is de wettelijke rente over het toegewezen bedrag aan schadevergoeding toewijsbaar vanaf de datum dat de uitspraak van de betreffende rechterlijke instantie rechtskracht krijgt.  Het Openbaar Ministerie acht het een kwestie van goede justitie dat uw rechtbank de wettelijke rente toewijst vanaf de datum dat de uitspraak in deze zaak onherroepelijk is.

Voetnoten
[1] Proces-verbaal verhoor M58 door rechter-commissaris d.d. 30 november t/m 3 december 2020, p. 6 i.c.m. 12 en 21. Op pagina 21 verklaart M58 expliciet dat hij de dag vóór de ramp met de Boeing is aangekomen op het kruispunt. Eerder verklaarde hij dit ook al: Primo-14133, p. 3, Primo-14138, p. 16, Primo-14139, p. 17 en Primo-14143, p. 52 (bijlagendossier getuigen / 149b getuigen / M58).

[2] Proces-verbaal verhoor M58 door rechter-commissaris d.d. 30 november t/m 3 december 2020, p. 15 en 16 en o.a. Primo-14143 (bijlagendossier getuigen / 149b getuigen / M58), p. 46.

[3] Proces-verbaal rechter-commissaris verhoor deskundige, p. 42, proces-verbaal rechter-commissaris verhoor deskundige, p. 54 en proces-verbaal rechter-commissaris verhoor deskundige, p. 35 en 82 en proces-verbaal rechter-commissaris gezamenlijk verhoor deskundigen p. 7 en 8.

[4] Proces-verbaal rechter-commissaris verhoor deskundige, p 15.

[5] Proces-verbaal rechter-commissaris verhoor deskundige, p. 52.

[6] Inhoudelijke behandeling, Deelvraag 3: Rol verdachten?, 10 juni 2021, p. 117, Z-tap 17-07-2014, 18:44.37 uur.

[7] Zie voetnoot 608 en verder Toelichting OM (vraag 2 en 3), 17 juni 2021, hoofdstuk 6.

[8] Zie onder meer: openingswoord OM, 9 maart 2020, p. 15-16 (uitnodiging van het OM van Girkin, Dubinskiy, Pulatov en Kharchenko), tussenuitspraak 25 november 2020, p. 46 (uitnodiging door rechtbank van Pulatov), proces-verbaal van de zitting van 6 tm 24 september 2021, p. 7 (uitnodiging door rechtbank van Girkin, Dubinskiy en Kharchenko).

[9] Zie bellingcat.com/news/uk-and-europe/2020/11/12/the-grus-mh17-disinformation-operations-part-1-the-bonanza-media-project/.

[10] Proces-verbaal van de rechter-commissaris van vertaling van video’s van Pulatov en Dubinskiy, p. 117.

[11] 'Ik wil nog een keer rechtsreeks in jullie gezicht zeggen dat de beschuldiging van het neerhalen van de Boeing aan de verkeerde persoon is gericht. Hetzelfde geldt voor de personen die als verdachte zijn aangemerkt. Geen commentaar verder.’ in Primo-13620 (bijlagendossier) en Primo-13620, bijlage 1 (bijlagendossier); 19 juni 2019: ‘De volksweer heeft hiermee (de catastrofe) niets te maken. Ik wil dit niet eens becommentariëren, ik noch andere volksweerstrijders hebben er iets mee te maken.’ in Primo-13870 (mediadossier) en Primo 14075 (bijlagendossier); 19 juni 2019: ‘Girkin declined to comment about the accusations and hung up. He told the Interfax news service he would not testify in the criminal case and claimed that his militia was not responsible for shooting down MH17’ in Primo-13875 (bijlagendossier); 12 juli 2019: ‘iedere malloot weet dat de opstandelingen de Boeing niet hebben neergehaald, ook daar niet.’ in Primo-13874 (bijlagendossier); 13 juli 2019: ‘De opstandelingen hebben de Boeing niet neergeschoten. Verder geen commentaar.’ Primo-13070 (bijlagendossier); 13 juli 2019: “Als het over de Boeing gaat, geef ik geen enkel commentaar, afgezien van datgene wat ik erover al heb gezegd: de opstandelingen hebben de Boeing niet neergeschoten. Punt uit.”

[12] 1 april 2020: ‘Ik lever vrijwel geen commentaar in verband met het neerhalen van de Boeing; de volksweer heeft de Boeing niet neergehaald. De volksweer beschikte niet over wapens om die Boeing mee neer te halen.’ in Primo-14484, bijlage 1 (bijlagendossier), p. 16750.

[13] 25 mei 2018: ‘‘‘Het houdt maar niet op over de Boeing” Traditiegetrouw geef ik geen ander commentaar, vanaf het begin tot de dag van vandaag: VERZETSSTRIJDERS HEBBEN DE BOEING NIET NEERGEHAALD.’ in Primo-13341 (persoonsdossier Girkin), p. 15.

[14] 19 juni 2019: ‘Omdat ik telefonisch bedolven wordt door vragen van allerlei correspondenten, en ik bedolven wordt door dergelijke vragen van mijn volgers, herhaal ik nogmaals wat ik al vanaf juli 2014 tot op heden schrijf en zeg: “Verzetsstrijders hebben de Boeing niet neergehaald. Ik geef geen enkel commentaar op die tragedie noch op de loop van het onderzoek in deze zaak.” in Primo-13042, bijlage 1 (bijlagendossier), p. 13509; 7 juli 2019: ‘Hoewel ik als actieve deelnemer aan deze oorlog indirect aansprakelijk ben – maar dan uitsluitend in de ogen van God – voor alle slachtoffers van deze oorlog, heb ik schoon geweten voor wat betreft de dood van deze 298 burgers. De opstandelingen hebben de Boeing niet neergehaald’ in Primo-13888 (bijlagendossier), p. 13736; 15 november 2019: ‘militietroepen hebben de Boeing niet neergeschoten’ in Primo-13752 (bijlagendossier), p. 13658.

[15] Toelichting OM (Vraag 3 – Pulatov en desinformatie), 17 juni 2021, p. 21-22.

[16] Toelichting OM (Vraag 3 – Pulatov en desinformatie), 17 juni 2021, p. 11-13.

[17] Toelichting OM (Vraag 3 – Pulatov en desinformatie), 17 juni 2021, p. 8-20.

7.2.3    Allesvernietigend geweld
Als we verder kijken naar de aard van het geweld dat verdachten hebben gebruikt, dan moeten wij vaststellen dat dit allesvernietigend was. De Buk-raket detoneerde linksvoor MH17 en doorboorde het toestel met honderden metalen fragmentatiedelen. Hierna is het toestel in de lucht uiteengescheurd. Daarbij zijn alle 298 inzittenden omgekomen. Hun namen zijn bij de opening van dit proces genoemd. De slachtoffers zijn van grote hoogte neergevallen in velden, bossen en dorpen. Hun stoffelijke overschotten en persoonlijke bezittingen hebben daar weken tot maanden gelegen, voordat zij gerepatrieerd konden worden. Nog langer duurde het voordat hun stoffelijke resten geïdentificeerd konden worden. Van vele slachtoffers is slechts een beperkt aantal, onherkenbare stoffelijke resten teruggevonden. Van twee slachtoffers is niets teruggevonden; zij zijn tot op de dag van vandaag niet geïdentificeerd.

7.2.4    Planmatig geweld 
Dit allesvernietigende geweld vond niet plaats in een opwelling, maar is door verdachten gepland en georganiseerd. Al vóór 17 juli 2014 vormden zij een hecht samenwerkende dadergroep die zich onder meer richtte op het neerschieten van Oekraïense militaire vliegtuigen. Daarin hadden zij al de nodige ervaring opgedaan: de groep van verdachten had al verschillende Oekraïense militaire transport- verkennings- en gevechtsvliegtuigen getroffen. In hun behoefte naar een zwaarder middel hebben verdachten in juli 2014 gezamenlijk een Buk-TELAR geregeld om een volgend vliegtuig op nog grotere hoogte neer te halen. Vervolgens hebben zij in nauwe samenwerking de inzet en bewaking van deze Buk-TELAR gepland en georganiseerd en daarmee MH17 neergeschoten. Al die tijd waren verdachten in de gelegenheid om een stap terug te doen en af te zien van het door hen geplande allesvernietigende geweld. In plaats daarvan gingen zij telkens weer een stap verder met de uitvoering van hun dodelijke plan.

7.2.5    Onverschillig geweld
In het algemeen geldt dat wie een gewapend conflict aangaat, weet dat daarin waarschijnlijk burgerslachtoffers vallen. Dat geldt voor elke gewapende strijd en dus ook voor de strijd die centraal staat in deze zaak. Pulatov zegt dat ook nadrukkelijk in zijn tweede videoverklaring:

“Allereerst zou ik graag mijn mening willen uiten over de gebeurtenissen die in de  Donbass hebben plaatsgevonden, die...oorlog - dat zijn altijd zeer ernstige  gebeurtenissen, dat is de dood van onschuldige mensen, dat is de dood van vrouwen, ouderen, kinderen, van diegenen die zich niet kunnen verdedigen.”

De verdachten wisten dus zelf al dat onschuldige burgers in gevaar zouden worden gebracht, toen zij deel gingen nemen aan de gewapende strijd. In die strijd kozen zij ervoor om een zwaarder wapen in te zetten met nog groter bereik en nog grotere vernietigende kracht dan waar zij al over beschikten: een Buk-TELAR. Hiermee brachten zij ook de burgerluchtvaart binnen dodelijk bereik.

Het risico voor de burgerluchtvaart was voor verdachten ook concreet voorzienbaar. Binnen hun gewapende groep was immers breed bekend dat het luchtruim niet gesloten was en dat er passagiersvliegtuigen boven het conflictgebied vlogen. Girkin heeft zelf verklaard dat hij omstreeks 15 juni 2014 een rapport kreeg over een Oekraïens viermotorig burgervliegtuig dat op twee kilometer hoogte werd gezien boven een voorstad van Slavyansk.  Verder zijn er verschillende telefoongesprekken opgenomen, waarin medestrijders van verdachten meldden dat zij met eigen ogen burgervliegtuigen in de lucht zagen.  Een Australische fotojournaliste heeft verklaard dat zij in de middag van 16 juli 2014 ergens tussen Torez en Donetsk dekking zocht, tot ze van DPR-strijders hoorde dat het een burgervliegtuig was en dat ze elke dag burgervliegtuigen zagen overvliegen. Toen één van hen met zijn verrekijker in de lucht keek naar dat vliegtuig, heeft de journalist hier foto’s van gemaakt.  De dag erna reed de Volvo-truck met de Buk-TELAR door hetzelfde gebied naar de afvuurlocatie.

Verdachten hadden dus rekening kunnen en moeten houden met de mogelijkheid dat hun Buk een burgerdoel zou kunnen treffen. Er is geen enkele aanwijzing dat zij hierbij hebben stilgestaan en ook maar enige maatregel hebben genomen om burgerslachtoffers te voorkomen. Integendeel, zij hebben hun wapen naar een afvuurlocatie geleid, die zich recht onder een burgerluchtvaartroute bevond.  We laten nu in één afbeelding de route van MH17 zien, luchtweg L980 die door MH17 werd gevolgd en de afvuurlocatie die daaronder ligt. Publieke informatie over het gebruik van deze luchtweg door de burgerluchtvaart was op 17 juli 2014 eenvoudig te verkrijgen.  Verder kon de route van MH17 en andere passagiersvliegtuigen live worden gevolgd via mobiele telefoonapplicaties zoals Flightradar24. 

Tot slot volgt uit tapgesprekken en getuigenverklaringen dat binnen de DPR actief inlichtingen werden verzameld en gedeeld over Oekraïense militaire vliegtuigen. Die inlichtingen werden verkregen door spotters, die het luchtruim in de gaten hielden. In het onderzoek naar het inlichtingenwerk van deze spotters zijn geen aanwijzingen teruggevonden dat naderende burgervliegtuigen werden gemeld om vergissingen te voorkomen. 

Als we erbij stilstaan hoeveel tijd verdachten hebben gestoken in de planning en organisatie van de inzet van de Buk, dan is het schrijnend hoe weinig aandacht zij verder kennelijk hebben geschonken aan het risico dat onbedoeld een passagiersvliegtuig zou worden neergeschoten. Zij hebben zich wel over de strafzaak uitgelaten, maar hierover nooit iets gezegd. Girkin heeft wel over een situatie in juni 2014 verklaard dat Oekraïense strijdkrachten zich bewust verscholen achter een passagiersvliegtuig, zodat bij het afvuren van een raket dit passagiersvliegtuig zou worden geraakt.  Hiermee toonde Girkin zich bewust van het risico van het neerschieten van burgervluchten. Op geen enkele wijze blijkt dat hij nadien, ook niet op 17 juli 2014, naar dit besef heeft gehandeld. Datzelfde geldt voor Dubinskiy, Pulatov en Kharchenko. In het onderzoek is van dit besef in elk geval niet gebleken.

Het geweld dat verdachten tegen MH17 hebben gepleegd, was dus niet alleen ongeoorloofd, allesvernietigend en planmatig, maar verdachten toonden zich hierbij ook onverschillig voor het gevaar dat zij daarmee in het leven riepen voor de burgerluchtvaart.

7.3.2    Nabestaanden
Maar ook wordt hierdoor duidelijk wat de enorme gevolgen zijn van het neerschieten van MH17 voor de duizenden nabestaanden. Hun levens zijn voor altijd getekend of zelfs verwoest. Elk slachtoffer laat talloze dierbaren achter: moeders, vaders, partners, kinderen, opa’s, oma’s, kleinkinderen, broers, zussen, tantes, ooms, andere familieleden, vrienden en collega’s. Een onoverzienbaar grote groep mensen is getroffen door het neerhalen van vlucht MH17.

Het is ook zonder verklaringen van nabestaanden of schriftelijke slachtofferverklaringen evident dat het afschuwelijk is om je naaste te verliezen door geweld. Maar die verklaringen maken wel indringend duidelijk hoezeer hun levens door het neerschieten van MH17 blijvend zijn overschaduwd. Vele nabestaanden hebben uw rechtbank en de wereld verteld welke gevolgen zij van deze misdrijven hebben ondervonden en nog steeds ondervinden. Deze verhalen van nabestaanden waren telkens anders, maar stuk voor stuk indrukwekkend. Ze zijn uniek en persoonlijk maar kennen rode draden. Die maken duidelijk wat nabestaanden na het neerhalen van MH17 hebben moeten doorstaan, nog steeds doorstaan en wat de impact is op hun leven tot op de dag van vandaag.

Er is voor de nabestaanden een leven vóór en een leven na het neerhalen van MH17. Het leven na MH17 begint bij het moment dat het voor nabestaanden duidelijk wordt dat hun dierbaren in het bewuste vliegtuig zaten. Sommigen kregen de boodschap toen ze zélf op vakantie waren; anderen waren aan het werk; weer anderen waren met vrienden aan het barbecueën of waren in afwachting van hun familieleden die met vlucht MH17 zouden aankomen. Het moment waarop hun leven definitief veranderde, wordt door nabestaanden bijvoorbeeld als volgt omschreven.

“My sister phoned me in Perth, from Budapest - something about a plane coming down ... (…) I started to tremble... this isn’t happening - this can’t be true. I immediately started shaking and dropped to the floor.”

En:

“Ik wist direct dat [mijn zus en zwager] in dat vliegtuig zaten en raakte ongelooflijk in paniek. Ik heb geschreeuwd, ben op de grond gaan liggen, heb gehuild zoals ik nog nooit gehuild heb en raakte volledig buiten zinnen. Ook voelde ik meteen een onvoorstelbare pijn, ik wist direct dat mijn leven voor altijd veranderd was, ook al kon ik totaal nog niet bedenken wat de gevolgen precies zouden zijn.”

Voor sommige nabestaanden ontstaat na het nieuws van de crash van MH17 een periode van verwarring, omdat het langere tijd duurt voordat aan de hand van de passagierslijst bevestigd wordt dat hun dierbare inderdaad aan boord was van het vliegtuig.   

En dan is er een volgend moment: het verschrikkelijke nieuws moet worden doorverteld aan anderen. Een moeder of vader moet verteld worden dat hun kind niet meer leeft of dat een hele familie bij de ramp is omgekomen. Een broer of zus moet de dood van hun broer of zus worden meegedeeld. Een kind moet worden verteld dat zijn moeder of vader is overleden. Een klas moet verteld worden dat hun klasgenootje niet meer op school komt of dat hun juf nooit meer voor de klas zal staan. Hoe vertel je iemand een bericht, waarvan je weet dat daarna het leven voorgoed verandert? En wat doet dat met de brenger van die boodschap? Nabestaanden hebben dit als volgt verwoord:

“Er rust me de zware taak om Pa en Ma te bellen. Een van de moeilijkste dingen die ik ooit heb gedaan, mijn ouders vertellen dat hun kind dood is.”

En:

“I felt like I had been punched in the stomach and couldn’t believe what I was watching. I pointed at the television and said (…) words to the effect of ‘Mum and Dad, Mum and Dad were on this plane’. I knew then that my parents were gone. I just knew. (...) I called my brothers and my grandparents in Australia, I was trying desperately to obtain flight details and prove myself wrong. Delivering this news to my brothers and my mum’s elderly father was devastating. ” 

En:

“Ik moest [hem] bellen om te vertellen dat zijn moeder er niet meer was, neergestort met het vliegtuig, dat ze niet meer leefde. (…) Hoe vertel je een jongen van 15 die alleen zijn moeder heeft dat die lieve moeder niet meer terugkomt.”

Met het besef dat één of meer dierbaren zijn omgekomen bij het neerstorten van MH17, begint de nachtmerrie. Dan wordt duidelijk dat zij slachtoffer zijn geworden van een oorlog. Een oorlog waar zij veelal niets van wisten en waar zij part noch deel aan hadden, zoals diverse nabestaanden bij de uitoefening van hun spreekrecht hebben benoemd. Daarbij is het extra pijnlijk dat de lichamen van de slachtoffers verspreid liggen in oorlogsgebied. Omdat de strijd ook na 17 juli 2014 gewoon doorgaat, wordt duidelijk dat dit gebied ontoegankelijk is en dat het nog lang kan duren voordat de lichamen van hun dierbaren thuis zullen komen. Een ondraaglijke gedachte voor nabestaanden. Zij kunnen nog geen afscheid nemen. In dit geval is het zelfs onzeker of een lichaam wel zal  worden teruggevonden om afscheid van te kunnen nemen. Lichamen liggen tussen de wrakstukken in Oekraïense velden onder de hete zomerzon, bewaakt door gewapende mannen. Ze worden uiteindelijk in body bags in een trein geladen, die na enkele dagen wachten gaat rijden. Weer later wordt een deel van de lichamen in kisten naar Nederland gevlogen. In de maanden die volgen zullen nog meer stoffelijke overschotten van slachtoffers worden geborgen en overgebracht.

Na aankomst in Nederland begint het slopende proces van de identificatie van de lichamen van de overledenen. Dat gebeurt vaak in stappen, waarbij elke stap weer nieuwe pijn en onzekerheid meebrengt. Waarbij duidelijk wordt dat niet elke kist een compleet lichaam bevat. Na identificatie van één of meer lichaamsdelen volgt de vraag of nabestaanden hun dierbare nog wel compleet zullen terugkrijgen. Na identificatie van één of twee dierbaren volgt de vraag of de overige dierbaren nog wel geïdentificeerd zullen kunnen worden. Die onzekerheid dwingt tot vreselijke keuzes: afscheid nemen van één of meer lichaamsdelen of wachten tot er nog meer wordt gevonden? Afscheid nemen van een dierbare die al geïdentificeerd is of wachten tot alle familieleden geïdentificeerd zijn? En hoelang wachten? Totdat de repatriëringsmissie is afgerond? Ook als die wordt gestaakt, omdat de winter invalt? Met het verstrijken van de maanden volgt voor veel nabestaanden ook het besef dat ze het misschien moeten doen met dat enkele lichaamsdeel, soms niet meer dan een botfragment, dat is teruggevonden. De vrees ook bij andere nabestaanden dat zij met lege handen zullen achterblijven, dat er geen enkel lichaamsdeel van hun dierbare zal worden teruggevonden. De hoop dat zij op een dag zullen worden gebeld dat er tóch iets van hun familielid is gevonden. De teleurstelling en het verdriet, zolang dat niet gebeurt. Wat het extra zwaar maakt, is de onzekerheid wanneer en hoe vaak er bericht zal komen dat er weer een lichaam, of een deel daarvan geïdentificeerd is. Ieder telefoontje van de familie-rechercheurs levert spanning op en daarna opluchting of teleurstelling. Nabestaanden zeggen hier dit over:

“Wij hebben (…) meerdere malen afscheid moeten nemen, omdat er telkens niet meer verwachte lichaamsresten werden gevonden. Ik zal u de details besparen. Het heeft -evenals de release van de geïdentificeerde lichamen door de Nederlandse Overheid aan de nabestaanden- een grote psychische impact op ons gehad en is medeoorzaak geweest van een lange tijd van wanhoop, onrust, onzekerheid en moeilijke verwerking van de vliegramp MH17; ook nu ervaar ik hiervan nog immer de gevolgen.”

En:

“En ja, daar was het bericht waar ik al zo lang op wachtte. Mijn vader was geïdentificeerd. Op basis van een stukje bot van 2 cm, uit zijn hand. Dat was het. Het voelde gek. Mijn vader, een man van bijna 2 meter die ze hadden gevonden op basis van zoiets kleins.”

Voor de families van twee slachtoffers is de trieste realiteit dat er niets is teruggevonden van hun dierbaren. Dat levert frustratie, onzekerheid en onpeilbaar verdriet op. Voor hen is afscheid nemen een nagenoeg onmogelijke taak geworden. Door een nabestaande is hierover het volgende gezegd:

“Je hebt het er maar mee te doen. Maar hoe dan? Sommige mensen zeggen, dat je je geliefden moet herinneren zoals ze waren en dat het dus niet nodig is om fysiek afscheid te nemen. (…) Maar voor mezelf heb ik het verschil kunnen zien. Ik heb afscheid kunnen nemen van de lichamen van mijn tweelingzus en van mijn ouders. Van mijn broer van niets. (…) Ik vind het lastig te aanvaarden dat de stoffelijke resten van mijn broer ofwel weg zijn, ofwel nog ergens ver weg zijn en dat ik daardoor geen afscheid heb kunnen nemen van wat eens mijn broer was.”

In een aantal verklaringen van nabestaanden komen ook schuld- en spijtgevoelens naar boven. Sommigen verwijten zichzelf dat ze hun dierbaren niet hebben afgeraden om in het vliegtuig te stappen, wetende dat dit boven oorlogsgebied zou vliegen. Anderen hebben er spijt van dat ze op tijd bij Schiphol waren, zodat ze het vliegtuig konden halen. Weer anderen verwijten zichzelf dat ze niet intenser afscheid hebben genomen of meer tijd aan hun dierbare hebben besteed. Schuld- en spijtgevoelens die als een zware last op sommige nabestaanden blijven drukken.

Het is voor nabestaanden van vlucht MH17 onmogelijk gebleken om hun verdriet in persoonlijke en besloten kring te beleven. Want al snel na het neerhalen van het vliegtuig is MH17 wereldnieuws. Beelden van het neergestorte vliegtuig gaan de wereld over. Beelden van lichamen en bezittingen van slachtoffers die op de crash site liggen, worden via internet verspreid en op televisie en in kranten getoond. De beelden van de crash site zullen nooit meer van het netvlies van nabestaanden verdwijnen. Zolang er publieke aandacht blijft voor MH17, zullen nabestaanden met die beelden geconfronteerd worden. Dit zorgt voor extra leed. Nabestaanden worden door de media gebeld en bevraagd. Sommigen delen graag hun verhaal. Andere nabestaanden worden ongevraagd geconfronteerd met een publieke wereld waarin zij niet thuis zijn en waarop zij niet zitten te wachten. Nabestaanden hebben hierover gezegd:

“Binnen anderhalf uur waren de namen van papa en mama bekend in de media. En daarna was niks meer het zelfde ..… Ze waren niet langer meer mijn ouders, maar ze waren nieuws. Rouwen is privé, maar in mijn geval niet. Ik deel mijn ouders en wat er met hun gebeurd is met heel veel mensen. Iets wat van mij en mijn familie was, is afgenomen en publiek bezit geworden (…).”

En:

“Een van de lastige dingen aan betrokken zijn bij de MH17 is dat je zelf geen invloed hebt op wanneer je ermee geconfronteerd wordt. Het blijft in het nieuws komen met vaak vreselijke beelden, mensen hebben een mening hierover, zijn op zoek naar sensatie, zijn bezig met Rusland en Oekraïne terwijl voor mij de MH17 eigenlijk alleen over (…) mijn zusje gaat.”

Voor veel nabestaanden is het pijnlijk dat nog steeds niet duidelijk is wat de exacte toedracht van deze aanslag is en dat niemand er verantwoordelijkheid voor neemt. Dat leed wordt nog eens vergroot door de verspreiding van desinformatie door complotdenkers en de tegenwerking van het onderzoek door de Russische Federatie. Een nabestaande heeft hierover gezegd:

“Ook de voortdurende desinformatie die verspreid wordt door verschillende personen en landen geeft veel pijn en woede. Dit belemmert het rouwproces, al ruim 7 jaar, enorm.”

Na ruim zeven jaar is grotendeels duidelijk geworden hoe immens de gevolgen voor veel nabestaanden zijn. Deze gevolgen verschillen per persoon en het voert te ver om ze allemaal op te noemen. Toch willen wij met een paar citaten een beeld van deze gevolgen schetsen. Twee nabestaanden zeggen er dit over:

“Ik heb een nieuw normaal gevonden. Dat werkt soms zo goed dat ik vergeet dat het niet normaal is. Ik besef niet meer hoeveel gewicht ik elke dag meedraag, totdat er iets kleins gebeurt.”

En:

“De MH17-ramp en de daaraan gekoppelde gevolgen zullen wij ons leven lang als een mentale marteling met ons meedragen. Het leven van ons als gezin zal voor altijd worden overschaduwd door de donkere vlek die de MH17-ramp met zich meebrengt.”

Andere nabestaanden zeggen het zo:

“Because of the way our son died, we could never say goodbye, (…) His wife had a breakdown following his death and we are still raising their two sons. (…) Being raised by elderly grandparents has a huge impact on them socially, they have fewer friends and, as a family we do not fit with young parents or with older peers who are retiring. We live in ‘No Man’s Land’ trying to preserve a way of life that there are few models for. It is exhausting, challenging and lonely.”

En:

“After seven years you would think you would get used to not having someone. But you don’t. After seven years you would think missing someone gets easier. But it doesn’t. (…) Grief is not a feeling, it’s a way of living. And although this is the life I am living, it doesn’t feel like the life I was given. And certainly not the life that my Mum has dreamt of for us.”

Globaal kunnen drie categorieën van gevolgen worden onderscheiden: psychische en lichamelijke klachten, problemen in de werksfeer en problemen in de relationele sfeer.

Allereerst zijn er de psychische en fysieke klachten. Posttraumatische stress, depressies, geen zin meer om te leven, slecht kunnen slapen, geen eetlust en daarnaast een lange rij aan fysieke klachten. Wij citeren enkele nabestaanden.

“Ik verloor de zin in het leven, hoewel ik me besefte dat dat niet goed was. Mijn gezin heeft daar onder moeten lijden.”

En:

“I now live with depression, anxiety and I have been formally diagnosed with post traumatic stress disorder (PTSD). I am on a number of different medications for these conditions, but none of it helps.”

En:

“There have been times when my life and the whole world felt futile. What is the point of caring if what is most precious can be snatched away? I didn’t want to live in a world without [my son] in it. (…) My grief and sadness have been overwhelming at times. I had thoughts about ending my life. But I do want to live, and I could not inflict even more pain on my family.”

Uit de verhalen zijn ook duidelijk de gevolgen voor het werk en de carrière van veel nabestaanden naar voren gekomen. Nabestaanden zijn niet aan studies begonnen of hebben die niet afgemaakt, omdat ze dat niet meer kunnen opbrengen. Veel nabestaanden hebben problemen ondervonden op hun werk of ondervinden die nog steeds. Veel nabestaanden zeggen dat ze zich niet meer kunnen concentreren en dat hun kortetermijngeheugen slecht werkt. Hun prestaties werden minder, het ziekteverzuim was hoog en voor velen heeft dit tot gevolg gehad dat zij hun baan zijn verloren of eerder met pensioen zijn gegaan. Voor weer anderen betekent het dat zij nooit de carrière zijn begonnen die ze ambieerden en nooit datgene in hun leven hebben bereikt wat zij zo graag hadden willen bereiken. In sommige gevallen is met het wegvallen van een dierbare tevens de kostwinnaar van een complete familie weggevallen. Dat heeft vanzelfsprekend grote financiële consequenties. Naast verdriet levert dat ook veel zorgen op. We laten weer enkele nabestaanden aan het woord:

“I didn’t realise how much this would affect my employment and career options for the future. Due to the information available on the internet and media reporting, my employers have been contacted to gain access for interviews around the anniversary date, and potential employers have told me that it seems I have a lot going on in my personal life, and I either don’t hear back after interview or just receive a rejection email. I see myself to be a hardworking, resilient person —so this has been hard to come to terms with.”

En:

“As the oldest child, [she] was responsible to help our parents, her child and younger siblings to be able to live properly. She is the breadwinner and sent every month money to her parent. Now, to fulfill the daily needs, my parents have to work hard to be able to survive and to pay the school costs of [their daughter’s-OM] child. Our parents are not young anymore and the situation is very difficult for them.”

Tot slot is ook op relationeel gebied de wereld voor veel nabestaanden veranderd. Allereerst is er het verlies van hun dierbaren die bij de ramp zijn omgekomen. Maar daarnaast is duidelijk geworden dat veel families en relaties niet bestand zijn tegen de nasleep en de gevolgen van de ramp. De verschillende manier van omgaan met het verlies en het afwikkelen van de zakelijke kant van het overlijden van dierbaren hebben ervoor gezorgd dat relaties stuk zijn gelopen en familieverbanden uit elkaar zijn gerukt. Het betekent helaas voor sommige nabestaanden dat ze niet alleen hun dierbaren met vlucht MH17 zijn verloren, maar ook het contact met andere familieleden en vrienden. Op de zitting hebben enkele nabestaanden hierover het volgende gezegd:

“Je denkt misschien dat wanneer je als familie zoiets meemaakt, het je tot elkaar brengt en de band wordt versterkt. Wel, het leidde geregeld tot irritaties binnen mijn eigen familie, maar het leidde tot niet te overbruggen spanningen en onoplosbare problemen tussen de twee families (…).”

En:

“Het lijkt of er een tweedeling binnen de familie ontstaat, waarbij ik ongewild aan de andere zijde beland. We houden van elkaar, we willen elkaar wel steunen maar het lukt niet. Het lijkt wel of er een onbewuste concurrentie van leed is ontstaan, extra gevoed door de buitenwereld, (…). Ik voel me van binnen verscheurd.” 

De huidige strafzaak levert bij nabestaanden verschillende gevoelens op. Er zijn nabestaanden die liever niet hadden gewild dat dit strafproces plaatsvindt. Twijfels over de vraag of de exacte waarheid ooit boven tafel zal komen, geen vertrouwen dat verdachten na een eventuele veroordeling hun straf zullen uitzitten en de voortdurende media-aandacht maken dat deze categorie nabestaanden moeite heeft met deze rechtszaak.

Voor veel andere nabestaanden is dit strafproces wel belangrijk. Zij willen gerechtigheid. Een vonnis van uw rechtbank geeft verder duidelijkheid en kan sommige nabestaanden helpen bij de verdere verwerking van de gevolgen van de crash.

Zo heeft een nabestaande gezegd:

“17 July 2014 flight MH17, The day innocent humans were killed, (…) They made us victims of something that should never have happened. Justice should and will prevail.”

Twee zussen verwoordden het als volgt:   

“To give our families closure and to eradicate a private question, a public answer has to be given. (..) a public answer to the eternal question as to why a civilian carrier was shot down, as it may be the first step in giving us peace and solace, both in our hearts and minds.”

Wij hebben geprobeerd om een beeld te schetsten van de gevolgen van het neerschieten van MH17 voor de nabestaanden. Tegelijk beseffen we dat het onmogelijk is om in woorden tot uitdrukking te brengen hoe groot die gevolgen tot op de dag van vandaag zijn. Door de openhartige wijze waarop nabestaanden eerder hun verhaal tegenover uw rechtbank hebben verteld, soms ondersteund door foto’s, videobeelden of geluidsfragmenten, zijn de gevolgen van het neerhalen van MH17 eerder al op indrukwekkende wijze duidelijk gemaakt.

7.4.3    Straffen buiten Nederland
Verder hebben wij ook nog gekeken naar straffen die buiten Nederland worden opgelegd.

7.4.3.1 Jurisprudentie internationale tribunalen
Eerst hebben wij gekeken naar uitspraken van internationale gerechten. Internationaal strafrechtelijke instanties zoals het Joegoslavië-tribunaal, het Rwanda-tribunaal en het Internationaal Strafhof, leggen doorgaans zware straffen op voor het maken van burgerslachtoffers tijdens een gewapende strijd.24 Toch kunnen vergelijkbare zaken in Nederland leiden tot een andere strafmaat.

Zo blijkt uit een uitspraak van gerechtshof Den Haag in 2011, waarin een Rwandese man tot een levenslange gevangenisstraf is veroordeeld wegens oorlogsmisdrijven gepleegd tijdens de genocide in Rwanda in april 1994.25 Het Haagse hof was bekend met de veroordeling door het Rwanda-tribunaal van zijn oudere broer voor deels dezelfde feiten. Deze broer is door het Rwanda-tribunaal veroordeeld tot een aanzienlijk lagere gevangenisstraf van 25 jaar voor betrokkenheid bij een van de twee massamoorden waarvoor de verdachte in de Nederlandse zaak is veroordeeld. Terwijl zijn broer ouder was en daarin een aanzienlijk prominentere rol had gespeeld. Het Haagse gerechtshof legt minder nadruk op de persoonlijke omstandigheden van verdachte dan het Rwanda-tribunaal in de zaak van zijn broer en stelt het belang van nabestaanden, slachtoffers en de internationale gemeenschap bij een adequate reactie voorop.26 Belangen die wat ons betreft ook in de zaak MH17 voorop dienen te staan.

Verder heeft het gerechtshof Den Haag in deze zaak overwogen dat er in de uitspraken van internationale tribunalen slechts beperkt aanknopingspunten kunnen worden gevonden voor vergelijking met in Nederland op te leggen straffen. Dat heeft volgens het hof te maken met het uiteenlopende karakter van de wijze waarop die zaken worden behandeld en de verschillen in de wijze waarop straffen ten uitvoer worden gelegd.27

Wij sluiten ons hierbij aan en voegen daaraan toe dat ook de feiten in de MH17-zaak onvergelijkbaar zijn met die in andere zaken waarover internationaal strafrechtelijke instanties hebben geoordeeld. Daarom zien wij geen aanknopingspunt voor vergelijking met straffen die door internationale tribunalen worden opgelegd.

7.4.3.2    Andere vliegrampen
Gelet op de aard van deze zaak staan we nog stil bij twee andere zaken waarin een vliegtuig is neergehaald.

7.4.3.2.1 Lockerbie-zaak
Op 21 december 1988 ontplofte passagiersvlucht Pan Am Flight 103 boven Lockerbie in Schotland door in het vliegtuig geplaatste explosieven. Alle inzittenden kwamen om het leven. Verdachte werd voor de moord op 270 personen veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf28 (met een minimum van 27 jaar).29

In de zaak Lockerbie gaat het, anders dan in de zaak MH17, evident om een doelbewuste aanslag op een burgertoestel en is een vergissing uitgesloten. Tegelijkertijd is de parallel met MH17 dat met bruut geweld een passagiersvliegtuig is neergehaald, met een groot aantal dodelijke slachtoffers als gevolg. Zoals gezegd wegen de immense gevolgen van een delict zwaar mee in de strafmaat.

7.4.3.2.2 Vonnis Oekraïne
Een andere zaak die overeenkomsten vertoont met de zaak MH17 komt uit Oekraïne.

Wij vertelden al eerder dat in de gewapende strijd in Oost-Oekraïne ook andere vliegtuigen zijn neergehaald door separatisten. Zo werd op 14 juni 2014 een Oekraïens militair transportvliegtuig met een draagbaar raketsysteem neergeschoten vlakbij de luchthaven van Luhansk. Alle 49 inzittenden zijn daardoor overleden. Drie personen zijn vanwege hun betrokkenheid hierbij dit jaar door de Oekraïense rechtbanktot levenslange gevangenisstraffen veroordeeld voor een ‘act of terrorism’ ex artikel 258 Oekraïens Wetboek van Strafrecht.30 Uit het vonnis blijkt dat zij niet zelf de raket afvuurden, maar daarbij een leidinggevende, coördinerende of organiserende rol hadden.

In het derde lid van artikel 258 Oekraïens Wetboek van Strafrecht is bepaald dat als een ‘act of terrorism’ de dood van een persoon ten gevolge heeft, de maximumstraf een tijdelijke gevangenisstraf van tien tot vijftien jaren of een levenslange gevangenisstraf is. Uit het vonnis blijkt dat, net als in het Nederlandse strafrecht, in Oekraïne de levenslange gevangenisstraf niet zomaar kan worden opgelegd. Alleen bij zeer ernstige delicten en alleen als een tijdelijke gevangenisstraf niet passend is. De rechter moet dat in zijn vonnis ook motiveren.

De Oekraïense rechtbank overwoog, samengevat, dat het feit behoort tot de categorie van bijzonder ernstige misdrijven tegen de openbare orde en veiligheid en dat van het feit gevaar voor de maatschappij uitgaat. Gelet hierop en gezien de rol van verdachten, acht de rechtbank alleen oplegging van een levenslange gevangenisstraf passend. De rechtbank vindt dat de straf noodzakelijk en rechtvaardig is voor dit misdrijf en bijdraagt aan het voorkomen van recidive.

Deze straf is ook vanuit Nederlands rechtsperspectief begrijpelijk en sluit aan bij het Nederlandse strafmaximum voor het doen verongelukken van een vliegtuig, met de dood tot gevolg. Ook de feiten in deze zaak vertonen duidelijke overeenkomsten met die van MH17, met dit verschil dat er in onze zaak 298 slachtoffers zijn gevallen in plaats van 49 en dat dit burgers betroffen, die geen enkele rol speelden in het conflict.

7.4.4    Conclusie
Wij hebben geen andere strafzaken gevonden die zich goed met die van de MH17 laten vergelijken. De feiten in deze zaak zijn uniek en daarmee staat ook de straftoemeting op zichzelf.

In dit Nederlandse strafproces, dat door alle getroffen landen wordt ondersteund, dient een straf ook naar Nederlandse maatstaven te worden opgelegd. Als wij kijken naar straffen die in Nederlandse zaken worden opgelegd voor moord en andere gevaarzettingsdelicten met de dood tot gevolg, zoals brandstichting, dan stellen wij vast dat bepaalde factoren strafverhogend werken, zoals het gebrek aan erkenning bij de daders, de planmatigheid, bijzondere gewelddadigheid en gruwelijkheid van het geweld, het aantal slachtoffers, de verstrekkende gevolgen voor de nabestaanden en de geschokte rechtsorde. Bij gevaarzettingsdelicten is het verder relevant wanneer het slachtoffer geen kans meer had om het er levend af te brengen. Wanneer sprake is van zulke strafverhogende omstandigheden, vooral als er meerdere slachtoffers zijn, wordt er in Nederlandse strafzaken niet zelden een maximale straf opgelegd. Daarbij maakt het geen verschil of de dader zich heeft vergist of niet. Alleen al gezien de planmatigheid, de bijzondere gewelddadigheid en gruwelijkheid, de verstrekkende gevolgen voor de nabestaanden, de geschokte rechtsorde en de omstandigheid dat hier sprake is van 298 slachtoffers is een hogere straf dan de maximale tijdelijke gevangenisstraf van 30 jaar, dus levenslang, in lijn met de Nederlandse jurisprudentie. Ook de levenslange gevangenisstraf die door een Oekraïense rechter is opgelegd in een vergelijkbare zaak, het neerschieten van een militair transportvliegtuig met 49 doden tot gevolg, sluit aan bij die Nederlandse maatstaven. Met dit verschil dat er bij het neerschieten van MH17 geen 49 militairen maar 298 burgers zijn omgekomen.

7.6.2.2    Pulatov
De proceshouding van Pulatov is anders. Hij neemt als enige - via zijn advocaten -  wel deel aan dit proces. Daarmee is echter niet gezegd dat hij verantwoordelijkheid neemt voor zijn gedragingen in juli 2014.

Al kort na het neerschieten van MH17 is het Pulatov die de alternatieve lezing dat MH17 is neergeschoten door een Sushka en zij die Sushka weer met de Buk hebben neergeschoten, tussen de oren knoopt van Dubinskiy en Kharchenko. Volgens Pulatov zal de hele wereld het erover hebben.  Zo stemt Pulatov al op de avond van 17 juli 2014 het (eerste) verhaal van verdachten af.

In februari 2020 begint hij zijn videoverklaring met het betuigen van medeleven aan de nabestaanden, naasten en vrienden van de slachtoffers. Hij spreekt van een groot verlies ‘voor ons allen’.  Wij spelen dat fragment nu af.

Hij zegt in oktober 2020 dat hij uitdrukking wil geven aan zijn pijn en medeleven, die hij deelt met de slachtoffers. Hij stelt dat we de slachtoffers niet meer terug kunnen krijgen, maar wat we wel kunnen doen, is erachter komen wie hier verantwoordelijk voor is. “En dat is precies waarom ik hier ben. Ik wil echt weten wie hier schuldig aan zijn”, aldus Pulatov.  Hij ziet het als een gezamenlijke opdracht van uw rechtbank, het Openbaar Ministerie en zijn eigen advocaten om te bereiken dat de echte ‘misdadigers’ worden veroordeeld.  Wij spelen dat fragment nu af.

Iemand die in een zaak die gaat over de dood van 298 mensen dit soort dingen zegt, wekt de indruk én de verwachting dat hij zich in dit proces coöperatief zal opstellen en waar mogelijk antwoord zal geven op vragen van uw rechtbank. Niets blijkt echter minder waar.

In zijn verklaring van februari 2020 ontkent Pulatov minutenlang dat hij in de periode van 16 tot 18 juli 2014 over een Buk-systeem heeft gesproken of erover heeft horen spreken en ontkent hij een Buk te hebben gezien.  In oktober 2020 blijft hij bij die verklaring, om vervolgens te zeggen dat hij in die tijd beschikte over een telefoonnummer dat eindigt op -511, dat hij altijd op dat nummer bereikbaar was  en dat er via die lijn wel degelijk over een Buk werd gesproken, maar dat dit was om desinformatie te verspreiden.  Verder bevestigt Pulatov in zijn videoverklaring van oktober 2020 en bij monde van zijn raadslieden op de zitting van november 2020 dat hij in elk geval vier tapgesprekken heeft gevoerd.40 Als de rechtbank hem vervolgens vraagt in welke tapgesprekken hij zijn eigen stem nog meer herkent,41 stelt Pulatov opeens dat hij niet met zekerheid kan zeggen of zijn stem op de tapgesprekken te horen is.  Dat kunnen wij niet rijmen met zijn eigen videoverklaring dat hij de waarheid van deze ‘monsterlijke gebeurtenis’ boven tafel wil krijgen.

Tegenover de Russische autoriteiten verklaart Pulatov uitsluitend bereid te zijn een verklaring af te leggen ten behoeve van de Nederlandse rechter. In zijn videoverklaring(en) biedt hij aan vragen van de rechtbank te beantwoorden. Ook hier geldt: Pulatov zegt het één, maar doet het ander. Op 25 november 2020 maakt de rechtbank duidelijk vele vragen te hebben en nodigt zoals gebruikelijk is in een Nederlands strafproces hem (wederom) uit om in persoon ter openbare terechtzitting, in aanwezigheid van zijn raadslieden en het Openbaar Ministerie, alle vragen die niet alleen leven bij de rechtbank, maar ook bij de andere procespartijen, te beantwoorden.  Van die uitnodiging heeft Pulatov tot op heden geen gebruik gemaakt. Dat Pulatov liever elders een videoverklaring opneemt, kunnen wij ons vanuit zijn perspectief nog wel voorstellen, maar het staat op gespannen voet met zijn eigen verklaring in deze zaak. Het staat Pulatov vrij om zich op zijn zwijgrecht te beroepen, maar hij kan niet op video zeggen dat het de gezamenlijke opdracht van de rechtbank, het Openbaar Ministerie en zijn advocaten is om de echte ‘misdadigers’ veroordeeld te krijgen en vervolgens niet thuis geven als de rechtbank hem uitnodigt om nadere vragen te beantwoorden. Ook hieruit spreekt geen oprechte interesse bij Pulatov voor de waarheidsvinding in dit proces.

Op internet kraakt Pulatov in december 2019 op het forum Glav.su het opsporingsonderzoek af. Hij meent dat sprake is van een misslag waardoor het onderzoek geen stand kan houden.  Mogelijk wordt dit punt in pleidooi nog geconcretiseerd. Wij menen echter dat verdachte (via zijn advocaten) dit al eerder en uiterlijk bij de feitenbehandeling had moeten doen. Alleen als de kaarten tijdig op tafel liggen, kan hierop worden geacteerd. Verdachte houdt zijn kaarten nog steeds tegen de borst. Ook hier geldt: van iemand die zegt te willen achterhalen wie de schuldigen zijn, zou je een actievere proceshouding verwachten.

Pulatov neemt dus weliswaar deel aan dit proces, maar daar is dan ook alles mee gezegd. Met zijn proceshouding straalt Pulatov uit dat hij zich niets gelegen laat liggen aan de onzekerheid van de nabestaanden. Sterker nog, hij houdt deze opzettelijk in stand. Zijn procesopstelling is net als van de andere verdachten, in negatieve zin van invloed op het rouwproces van de nabestaanden.

Voetnoten
[1] Kamerstukken II, 2001/02, 28484 (herijking wettelijke strafmaxima), nr. 3, p. 3-4: “De onderzoekers geven aan dat voor de ontwerpers van het Wetboek van Strafrecht het oordeel over de ernst van het feit het belangrijkste ijkpunt was, waarbij men oog had voor afstemming van de strafmaxima bij vergelijkbare delicten. De leidende gedachte was dat de maxima van de vrijheidsstraffen in hun onderlinge verhouding de ernst van de verschillende delicten tot uitdrukking brengen. Vanuit deze gedachte hebben de ontwerpers van het wetboek een redelijk harmonisch en systematisch patroon in de wettelijke strafmaxima aangebracht. Het belang van een evenwichtig stelsel van wettelijke strafmaxima schuilt er volgens de onderzoekers in dat daardoor een beheerste, humane reactie op wetsovertredingen mogelijk wordt en disproportionele repressie kan worden voorkomen. In dit verband wijzen de onderzoekers erop dat dat de wettelijke strafmaxima voor het openbaar ministerie en de strafrechter een belangrijke richtsnoer vormen bij de straftoemeting in concrete gevallen.”

[2] Resolutie 2166 van 21 juli 2014, S/RES/2166 (2014).

[3] Zoals toegelicht in bijlage 1, schriftelijk standpunt OM juridisch kader, hoofdstuk 2, heeft Nederland volledige originaire rechtsmacht over de tenlastegelegde feiten. Indien zou worden aangenomen dat voor onderdelen van de tenlastelegging originaire rechtsmacht ontbreekt, is sprake van een gemengde basis voor rechtsmacht: originaire rechtsmacht op grond van artikel 5 lid 1 Sr ten aanzien van de Nederlandse slachtoffers en voor de overige slachtoffers afgeleide rechtsmacht op grond van artikel 8b lid 1 Sr. Ook in dat geval wordt de strafmaat volledig naar Nederlands recht bepaald, omdat de bevoegdheid tot sanctietoepassing niet uitsluitend is gegrond op de overdacht van strafvervolging. Zie artikel 25 van het Europees Verdrag betreffende de overdracht van strafvervolging (Straatsburg, 15 mei 1972) en het Explanatory Report bij dit verdrag, p. 27.

[3] Tekst & Commentaar Strafrecht, 13e druk, Titel VII, Inleidende opmerkingen, aantekening 1.

[4] The New York Times, ‘Iran Says It Unintentionally Shot Down Ukrainian Airliner’, 14 januari 2020, https://www.nytimes.com/2020/01/10/worl … ash.htmla.

[5] The New York Times, ‘After 9 Days Ukraine Says Its Missile Hit A Russian Jet’, 14 oktober 2001, https://www.nytimes.com/2001/10/14/worl … -jet.html.

[6] United States Department of Defense, ‘Formal Investigation into the Circumstances Surrounding the Downing of Iran Air Flight 655 on 3 July 1988’, Investigation Report, 19 augustus 1988, https://www.jag.navy.mil/library/investigations/VINCENNES INV.pdf.

[7] Zie o.a. EHRM (grand chamber), Güzelyurtlu and Others tegen Cyprus and Turkije (Nr. 36925/07), 29 januari 2019, r.o. 219 en F. Vellinga-Schootstra en W.H. Vellinga, ‘Positive obligations' en het Nederlandse straf(proces)recht (oratie) 2008.

[8] Zie paragraaf 2.3.5 van dit requisitoir.

[9] Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, 15 juli 2014, Report on the human rights situation in Ukraine, p. 3, 7; Standpunt Openbaar Ministerie, 10 maart 2020, p. 12.

[10] Rb Den Haag 16 oktober 2020, ECLI:NL:RBDHA:2020:10211, Hof ’s-Hertogenbosch 20 december 2012, ECLI:NL:GHSHE:2012:BY6981, Hof ’s-Hertogenbosch 22 maart 2010, ECLI:NL:GHSHE:2010:BL8618, Rb Dordrecht 27 oktober 2009, ECLI:NL:RBDOR:2009:BK1303, Rb Roermond 29 augustus 2007, ECLI:NL:RBROE:2007:BB2547, Hof Arnhem-Leeuwarden 24 februari 2014, ECLI:NL:GHARL:2014:1353, Hof ’s-Hertogenbosch 26 juni 2017, ECLI:NL:GHSHE:2017:2856 (arrest in stand gebleven in cassatie: HR 28 mei 2019, ECLI:NL:HR:2019:834) en Rb Limburg 27 januari 2015, ECLI:NL:RBLIM:2015:573 (zelfde straf in hoger beroep: Hof ’s-Hertogenbosch 26 juni 2017, ECLI:NL:GHSHE:2017:2856). Zie ook: J.S. Nan, S. Struijk, P.A.M. Mevis en N. Holvast, Onderzoeksrapport Verhoging strafmaximum moord; is veertig het nieuwe dertig?, 2019, Erasmus Universiteit i.o.v. WODC (hierna: Onderzoeksrapport Verhoging strafmaximum moord; is veertig het nieuwe dertig?, 2019), p. 95.

[11] Hof Arnhem-Leeuwarden 3 maart 2021, ECLI:NL:GHARL:2021:1917 en ECLI:NL:GHARL:2021:1918. Zie ook Hof Arnhem-Leeuwarden 18 maart 2021, ECLI:NL:GHARL:2021:2581.

[12] Zie Rb Amsterdam 11 oktober 2021, ECLI:NL:RBAMS:2021:5665/5666.

[13] wwwrechtspraak.nl/Organisatie-en-contact/Organisatie/Gerechtshoven/Gerechtshof-Den-Haag/Regels-procedures-en-klachten/Paginas/Indicatiepunten-moord-en-doodslag.aspx. Andere strafverhogende factoren die worden genoemd zijn gebrek aan inzicht van de verdachte in de problematiek van zijn gedrag, bijzondere kwetsbaarheid slachtoffer (bijvoorbeeld gelegen in de leeftijd van het slachtoffer), plaats waar men zich veilig waant (bijvoorbeeld de eigen woning), bijzonder bedreigende setting (bijvoorbeeld vrijheidsbeneming, bedreigingen). Strafverminderende factoren zijn jonge leeftijd en/of gebrekkig ontwikkelingsniveau verdachte, relevant eigen gedrag slachtoffer. Zie ook Hof Den Haag 13 september 2012, ECLI:NL:GHSGR:2012:BX7230.

[14] in zaken van moord en/of gekwalificeerde doodslag in combinatie met een deelnemingsvorm of een of meer andere delicten. Bijvoorbeeld Rb Zeeland-West-Brabant 4 november 2021, ECLI:NL:RBZWB:2021:5561, Hof Leeuwarden 26 april 2013, ECLI:NL:GHARL:2013:BZ8947 (cassatie: HR 29 september 2015, ECLI:NL:HR:2015:2858),  en Hof Den Haag 3 maart 2011, ECLI:NL:GHSGR:2011:BP6640. Zie ook Onderzoeksrapport Verhoging strafmaximum moord; is veertig het nieuwe dertig?, 2019, p. 90 en 101.

[15] Rb Zeeland-west-Brabant 4 november 2021, ECLI:NL:RBZWB:2021:5561, Hof ’s-Hertogenbosch 3 maart 2011, ECLI:NL:GHSGR:2011:BP6640 (zie ook Onderzoeksrapport Verhoging strafmaximum moord; is veertig het nieuwe dertig?, 2019, p. 101), Achtereenvolgens Rb Breda 26 oktober 2009, ECLI:NL:RBBRE:2009:BK1143 (levenslang), Hof ’s-Hertogenbosch 4 mei 2012, ECLI:NL:GHSHE:2012:BW4902 (28 jaar), HR 25 juni 2013, ECLI:NL:HR:2013:72 en Hof ’s-Hertogenbosch 18 december 2013, ECLI:NL:GHSHE:2013:6100 (26 jaar en 8 maanden). Zie ook Rb Rotterdam 25 juli 2013, ECLI:NL:RBROT:2013:5762.

[16] Rb Gelderland 26 juni 2019, ECLI:NL:RBGEL:2019:2830 en ECLI:NL:RBGEL:2019:2832. Hof Amsterdam 4 december 2017, ECLI:NL:GHAMS:2017:5021 (in cassatie in stand gebleven: HR 1 oktober 2019, ECLI:NL:HR:2019:1455), Rb Limburg 23 april 2015, ECLI:NL:RBLIM:2015:3472. Zie ook Onderzoeksrapport Verhoging strafmaximum moord; is veertig het nieuwe dertig?, 2019, p. 99 en 101.

[17] Hof Den Haag 19 januari 2015, ECLI:NL:GHDHA:2015:37 (arrest in cassatie in stand gebleven: HR 19 december 2017, ECLI:NL:HR:2017:3185), Hof Arnhem-Leeuwarden, 15 maart 2018, ECLI:NL:GHARL:2018:2456 en 2457 (Drentse roofmoorden) (in cassatie in stand gebleven: HR 14 mei 2019, ECLI:NL:HR:2019:720). Rb Amsterdam 4 juli 2019, ECLI:NL:RBAMS:2019:4555 (Holleeder), Rb Midden-Nederland 20 maart 2020, ECLI:NL:RBMNE:2020:1046 (Tramschutter), Hof Amsterdam 20 maart 2020, ECLI:NL:GHAMS:2020:910 en 915 (Staatsliedenbuurt), Hof Amsterdam 29 juni 2017, ECLI:NL:GHAMS:2017:2496/2497/2508 (Passage) (in cassatie in stand gebleven: HR 23 april 2019, ECLI:NL:HR:2019:601). Rb Overijssel 6 november 2020, ECLI:NL:RBOVE:2020:3666/3678/3694. Zie ook Onderzoeksrapport Verhoging strafmaximum moord; is veertig het nieuwe dertig?, 2019, p. 101-102.

[18] H.J. Smidt (herziening en aanvulling door J.W. Smidt), Geschiedenis van het Wetboek van Strafrecht, deel II, Haarlem: H.D. Tjeenk Willink 1891, p. 130, bijlage 1, schriftelijk standpunt OM juridisch kader, paragraaf 8.2 en HR 8 april 1997, ECLI:NL:HR:1997:ZD0681, NJ 1997, 443. Dit laatste arrest komt (onder nr. 62) kort ter sprake in PHR 17 november 2009, ECLI:NL:PHR:2009:BI2315, de conclusie van A-G Jörg vóór HR 17 november 2009, ECLI:NL:HR:2009:BI2315, NJ 2010, 143 m.nt. T.M. Schalken. Zie ook Rb Amsterdam 9 mei 2018, ECLI:NL:RBAMS:2018:3223 en Hof Den Haag 19 januari 2015, ECLI:NL:GHDHA:2015:37, cassatieberoep verworpen, HR 19 december 2017, ECLI:NL:HR:2017:3185.

[19] J. de Hullu, Materieel strafrecht (2021), p. 208. De Hoge Raad doelt bij schuld volgens De Hullu waarschijnlijk op schuld in de betekenis van verwijtbaarheid. Zie ook Hoge Raad 4 december 2007, ECLI:NL:PHR:2007:BB6351, CAG Machielse, 3.3. En Hof Amsterdam 16 december 2019, ECLI:NL:GHAMS:2019:4432 (moord broer kroongetuige) (in cassatie in stand gebleven: HR 20 april 2021, ECLI:NL:HR:2021:536).

[20] Hof ’s-Hertogenbosch 20 februari 2006, ECLI:NL:GHSHE:2006:AV2049 (cassatie: HR 30 mei 2007, ECLI:NL:HR:2007:BA1739).

[21] Het gerechtshof overweegt in de zaak van de vuurwerkramp in Enschede dat “in het Nederlandse strafrecht algemeen [is] aanvaard dat ook de ernst van de gevolgen in de strafoplegging moet doorwerken”. Hof Arnhem, 12 mei 2003, ECLI:NL:GHARN:2003:AF8393; herzieningsverzoeken zijn verworpen (HR 1 juli 2008, ECLI:NL:HR:2008:BD5013 en HR 26 juni 2012, ECLI:NL:HR:2012:BW9301). Zie ook Hof Arnhem 12 november 2002, ECLI:NL:GHARN:2002:AF0073 en cassatie HR 1 februari 2005, ECLI:NL:HR:2005:AP4584. Overleden verdachte is in hoger beroep vrijgesproken (Hof Arnhem 3 mei 2004, ECLI:NL:GHARN:2004:AO8765).

[22] Zie Rb Oost-Brabant 9 april 2014, ECLI:NL:RBOBR:2014:1681.

[23] Hof Amsterdam 20 september 2017, ECLI:NL:GHAMS:2017:3783.

[24] Ook wanneer de veroordeelde niet de feitelijke uitvoerder is. Zo betrok het Joegoslavië-tribunaal

(ICTY) in de zaak tegen Stakic bij de ernst van de feiten onder meer het grote aantal slachtoffers (honderden) en de fysieke en mentale trauma’s die de overlevenden hebben opgelopen (prosecutor v. Stakic, case no. IT-97-24-T, 31 july 2003, Trial Judgement para. 910). De Trial Chamber benadrukte dat de dader achter de directe dader een hogere straf kan verdienen dan die fysiek deelnam (idem, para. 918. Stakic, een oud-burgemeester van Prijdor, een stad in het noordwesten van Bosnië en Herzegovina, werd in hoger beroep veroordeeld voor 40 jaar gevangenisstraf voor zijn deelname aan oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menselijkheid (Stakic, Appeals Judgement, paras 416 en 428).

[25] Hof Den Haag 7 juli 2011, ECLI:NL:GHSGR:2011:BR0686 (in cassatie in stand gebleven: HR 26 november 2013, ECLI:NL:HR:2013:1420).

[26] Een derde verdachte (Kayishema) is door het Rwandatribunaal voor betrokkenheid bij twee massamoorden veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf. Hij had een grotere autoriteit dan genoemde broer (Ruzindana), was ouder en is voor meer feiten veroordeeld.

[27] Gerechtshof Den Haag is van oordeel “dat in die vergelijkingen [met nationale en internationale uitspraken-OM] voor de strafmaat (…) slechts beperkte aanknopingspunten te vinden zijn, gelet op het geringe aantal van die zaken en op het veelal zeer uiteenlopende karakter van behandelingswijze en omvang van tenlastegelegde feiten, soms ingegeven door proces-economische overwegingen. Ook is niet eenduidig vast te stellen wat de feitelijke betekenis is van de opgelegde straffen, door de uiteenlopende executieregels in de verschillende rechtssystemen en de even uiteenlopende omstandigheden waaronder straffen moeten worden uitgezeten. Al met al heeft de beoordeling van genoemde jurisprudentie het hof in dit geval niet tot aanvullende afwegingen gebracht.”

[28] Scottish High Court of Justiciary at Camp Zeist (the Netherlands): Her Majesty’s advocate v. Al Megrahi, Case No. 1475/99, 31 January 2001; Appeal Court, High Court of Justiciary, Appeal against Conviction of Abdelbaset Ali Mohamed Al Megrahi against Her Majesty’s Advocate, Appeal No. C104/01, 14 March 2002, para. 3. Beide uitspraken zijn beschikbaar via https://www.scotcourts.gov.uk/docs/defa … 431ef75_2.

[29] Op 31 januari 2001 is verdachte door een panel van drie Schotse rechters in een speciale rechtbank in Kamp Zeist in Nederland veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf met een minimum van 20 jaar. Tegen de uitspraak van de rechtbank is driemaal hoger beroep ingesteld en afgewezen (voor het laatst in april van dit jaar). Hiermee werd de veroordeling bevestigd. Na een wetswijziging is in 2003 de minimale straf van 20 jaar verhoogd naar 27 jaar. https://www.bbc.com/news/uk-scotland-34541363; https://www.bbc.com/news/uk-scotland-so … -56616180.

[30] Dit vonnis van 15 maart 2021 is te raadplegen via https://reyestr.court.gov.ua/Review/95638731. Een deel van het vonnis is vertaald en als bijlage 2 bij dit requisitoir gevoegd. Tegen het vonnis is hoger beroep ingesteld.

[31] EHRM 12 februari 2008, 21906/04 (Kafaris/Cyprus), EHRM 2 september 2010, 36295/02 (Iorgov II/Bulgarije), EHRM 9 juli 2013, 66069/09 (Vinter e.a./Verenigd Koninkrijk) en EHRM 3 april 2014, 10511/10 (Murray/Nederland). EHRM 17 januari 2017, 57592/08 (Hutchinson/Verenigd Koninkrijk. Zie Tekst & Commentaar Strafrecht, 13e druk, aantekening 1 bij artikel 10 Sr.

[32] HR 19 december 2017, ECLI:NL:HR:2017:3185, r.o. 2.5.: “De uitspraak in de zaak Murray tegen Nederland (EHRM 26 april 2016, nr. 10511/10), waarin een schending van art. 3 EVRM is aangenomen, houdt omtrent de "relevant principles" in relatie tot de oplegging en de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf het volgende in: (…) 100. The Court has further found that a prisoner cannot be detained unless there are legitimate penological grounds for incarceration, which include punishment, deterrence, public protection and rehabilitation.”

Hoge Raad ECLI:NL:HR:2017:3185, r.o. 2.4.: “De vraag onder welke voorwaarden de oplegging van een levenslange gevangenisstraf dan wel de tenuitvoerlegging van een dergelijke straf zich verdraagt met de uit art. 3 EVRM voortvloeiende eisen, is de afgelopen jaren in diverse uitspraken van het Europees Hof voor de rechten van de mens (hierna: EHRM) aan de orde gekomen. In de zaak Vinter en anderen tegen het Verenigd Koninkrijk (EHRM 9 juli 2013, nr. 66069/09, 130/10 en 3896/10, NJ 2016/135) is met betrekking tot die vraag het volgende overwogen: (…) 114. Indeed, there is also now clear support in European and international law for the principle that all prisoners, including those serving life sentences, be offered the possibility of rehabilitation and the prospect of release if that rehabilitation is achieved.”

[33] De Regeling selectie, plaatsing en overplaatsing van gedetineerden, de Regeling tijdelijk verlaten van de inrichting en de beoordelingsmogelijkheden van de burgerlijke rechter alsmede de penitentiaire rechter in de fase van tenuitvoerlegging. Zie ook Hoge Raad 19 december 2017, ECLI:NL:HR:2017:3185.

[34] Tekst & Commentaar Strafrecht, 13e druk, aantekening 1 bij artikel 10 Sr.

[35] Artikel 2, sub b, Gratiewet. In de memorie van toelichting is die bepaling als volgt toegelicht:

"Met name bij langere vrijheidsstraffen kan zich een situatie ontwikkelen waarin met de verdere tenuitvoerlegging van de straf geen enkel in ons strafrecht erkend doel in redelijkheid meer wordt gediend, zodat verkorting van de straf door middel van gratie verantwoord wordt geacht’ (Kamerstukken II 1984/85, 19 075, nr. 3, p. 15). Zie ook HR 19 december 2017, ECLI:NL:HR:2017:3185, r.o. 2.1.1.

[36] Zie bijvoorbeeld de via wwwrijksoverheid.nl te raadplegen brief van 10 mei 2021 (kenmerk 3311147) van de Minister voor Rechtsbescherming aan de Tweede Kamer over het besluit tot gratieverlening aan de in 1989 tot levenslang veroordeelde en in 1991 tot ongewenst verklaarde vreemdeling Loi Wah C. Veroordeelde is op 6 mei 2021 door de KMar geëscorteerd naar zijn land van herkomst.

[37] Zie ook HR 23 april 2019, ECLI:NL:HR:2019:600 (r.o. 10.3.1) waarin de Hoge Raad nogmaals oordeelt dat het

‘Nederlandse recht voorziet in een zodanig stelsel van herbeoordeling op grond waarvan in de zich daarvoor lenende gevallen kan worden overgegaan tot verkorting van de levenslange gevangenisstraf, dat de oplegging van de levenslange gevangenisstraf niet in strijd is met art. 3 EVRM’.

[38] We merken op dat levenslanggestraften en vreemdelingen die geen rechtmatig verblijf hebben in Nederland, niet in aanmerking komen voor voorwaardelijke invrijheidstelling (de VI-regeling is nader uitgewerkt in de Aanwijzing voorwaardelijke invrijheidstelling (2021A001) van het Openbaar Ministerie).

[39] J. de Hullu, Materieel strafrecht (2021), p. 208. De Hoge Raad doelt bij schuld volgens De Hullu waarschijnlijk op schuld in de betekenis van verwijtbaarheid.

[40] Zie paragraaf 3.2.2.1.2 van dit requisitoir.

[41] Proces-verbaal van de zitting van 1 en 8 februari 2021, p. 10: “Op de vraag van de jongste rechter met betrekking tot het vergelijkingsmateriaal voor linguïstisch onderzoek - namelijk of het mogelijk is om aan cliënt alle 14 door de rechtbank genoemde gesprekken voor te leggen en niet alleen de vier door het Openbaar Ministerie genoemde gesprekken, zodat er meer referentiemateriaal zou kunnen worden verkregen - antwoordt de raadsvrouw, mr. Ten Doesschate, verkort en zakelijk weergegeven: Het is best moeilijk om de vraag te beantwoorden of jij degene bent die een gesprek voert of niet. Ik wil het aan cliënt voorleggen, maar ik durf niet te beloven dat er een antwoord komt. Ik zal het aan cliënt vragen.”

[42] Dit betreft een ‘official notification given to an individual by the competent authority of an allegation that he has committed a criminal offence’, Tekst & Commentaar Strafvordering, 13e druk, aantekening 4 bij artikel 6 EVRM.

[43] wwwom.nl/actueel/nieuws/2019/06/19/vervolging-vier-verdachten-neerhalen-mh17.

[44] Zie ook Rechtbank Den Haag 16 juli 2021, ECLI:NL:RBDHA:2021:7533.

[45] Deze bijzondere omstandigheden zijn de ingewikkeldheid van de zaak, de invloed van de verdachte en/of zijn advocaat op het procesverloop en de wijze waarop de zaak door de bevoegde autoriteiten is behandeld. Zie Hoge Raad 9 februari 2021, ECLI:NL:HR:2021:197 en het standaardarrest van de Hoge Raad over de redelijke termijn van 17 juni 2008, ECLI:NL:HR:2008:BD2578. Ook het EHRM  is van oordeel dat de afhandeling van een zaak meer tijd in beslag mag nemen als de zaak ingewikkeld is, bijvoorbeeld omdat de bewijsvraag complex is. Zie bijvoorbeeld EHRM 22 mei 1998, NJ 1998/809, § 52 (Hozee); EHRM 3 december 2002, EHRC 2003/9 (Debbasch) en EHRM 25 september 2007, 34316/02, § 70 (De Clerck).

[46] HR 17 april 2018, ECLI:NL:HR:2018:558.

[47] Overschrijding van de redelijke termijn leidt in ieder geval niet tot het omzetten van levenslange gevangenisstraf in een tijdelijke gevangenisstraf, Tekst & Commentaar Strafvordering, 13e druk, aantekening 4, onder i, bij artikel 6 EVRM.