De aanvoerroute
In diezelfde, eerste fase van het onderzoek werden ook verschillende beelden op internet gevonden van het transport van een Buk-lanceervoertuig in DPR-gebied. Toen de beelden van dit transport bleken aan te sluiten bij tapgesprekken van DPR-strijders, is de keuze gemaakt om diepgravend onderzoek te doen naar de route die dit lanceervoertuig had afgelegd.

Op het eerste gezicht lijkt het misschien niet zo relevant voor de bewijsvraag of het lanceervoertuig waarmee een raket is afgevuurd via route A of route B op de lanceerlocatie is aangekomen. In de regel is de precieze route waarlangs een wapen op de plaats van het delict is gebracht, niet van belang. In deze zaak was dat anders, omdat aan de route van het lanceervoertuig relevante tapgesprekken konden worden gekoppeld, waarin gesproken werd over de aanvraag, begeleiding en bewaking van een zogenaamde “Buk” of “Buk-M”. Dat was weer van belang voor de validatie van de tapgesprekken en het onderzoek naar de verschillende rollen van de personen die de tapgesprekken voerden. De route was bovendien relevant voor het onderzoek naar de lanceerlocatie en de herkomst van het lanceervoertuig.

Eerder spraken we al over het lanceervoertuig als de ‘Buk-TELAR’. Later zullen wij nog een toelichting geven op het onderzoek dat is gedaan naar de werking van het Buk-systeem. Voor nu is het van belang om te noemen dat een Buk-systeem twee typen lanceervoertuigen kent: een lanceervoertuig met een eigen radar, de Transporter Erector Launcher and Radar (TELAR), en een lanceervoertuig zonder radar, de Transporter Erector Launcher and Loader (TELL). Op de foto’s en video’s van 17 en 18 juli 2014 die in het onderzoek zijn verzameld is een TELAR te zien van de 9A310 serie.

Verder zijn er getuigenverklaringen: hier ziet u een globale aanduiding van de plaatsen waar verschillende getuigen verklaren de Buk-TELAR gezien te hebben op 17 juli.

Eerder hebben wij u geschetst hoe het getuigenonderzoek is opgezet, welke getuigenoproepen zijn gedaan en welke problemen overwonnen moesten worden om getuigen veilig te kunnen horen. Toch is het gelukt om vele getuigen te horen die over verschillende delen van de route een verklaring konden afleggen. Veel van deze getuigen hebben de status van anoniem bedreigde getuige gekregen van de rechter-commissaris, omdat zij in problemen kunnen komen als hun identiteit bekend wordt. We hebben al uitgelegd dat de identiteit van deze getuigen, die worden aangeduid met een V-nummer, wel bekend is bij de rechter-commissaris en ook dat de rechter-commissaris uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar de betrouwbaarheid van de verklaringen van de anonieme bedreigde getuigen. De rechter-commissaris heeft steeds eerst gekeken naar de betrouwbaarheid van de getuigen als persoon. Hierbij werd onderzocht of de getuige persoonlijke, politieke, zakelijke of andere belangen had bij het afleggen van de verklaring. Vervolgens heeft de rechter-commissaris telkens de betrouwbaarheid van de verklaringen getoetst. Die verklaringen zijn onderzocht op coherentie, logica en plausibiliteit, nauwkeurigheid, consistentie, de verenigbaarheid met objectieve gegevens (zoals bijvoorbeeld telefoongegevens van de getuige), de verenigbaarheid met andere informatie uit het dossier (zoals bijvoorbeeld andere getuigenverklaringen) en de aannemelijkheid van de opgegeven redenen van wetenschap. Verder heeft de rechter-commissaris getoetst of de getuige vanaf de plek waar hij zegt te hebben gestaan, heeft kunnen horen en zien wat de getuige stelt te hebben gezien en gehoord. Ook is telkens onderzocht of er sprake was van een feitelijke waarneming of een conclusie en of de getuige die waarneming zelf had gedaan of van een ander had overgenomen.

Dit grondige betrouwbaarheidsonderzoek van de rechter-commissaris biedt een goede basis voor een kritische beoordeling van de afgelegde anonieme verklaringen.

Die grondigheid blijkt bijvoorbeeld uit het onderzoek naar getuigen V45, V49 en V54. Volgens de rechter-commissaris hebben deze getuigen als persoon een betrouwbare indruk gemaakt, maar kan dat van hun verklaringen niet op alle punten worden gezegd. Ten aanzien van getuige V45 bijvoorbeeld, overweegt de rechter-commissaris dat de getuige een betrouwbare verklaring heeft afgelegd over de eigen waarnemingen, maar dat de betrouwbaarheid van dingen die de getuige van anderen heeft gehoord niet goed kan worden beoordeeld. Voor de getuige V54 heeft de rechter-commissaris vastgesteld dat hij zich volgens zijn telefoongegevens op bepaalde tijdstippen op een andere plaats heeft bevonden dan de Buk die hij zegt te hebben waargenomen. Daarom kunnen die waarnemingen van het konvooi en in het centrum van Snizhne volgens de rechter-commissaris niet betrouwbaar worden geacht. Ten aanzien van de verklaring van de getuige V49 ten slotte, heeft de rechter-commissaris opgemerkt dat die niet goed te duiden is. De verklaring die V49 tegenover het JIT heeft afgelegd klopt op meerdere punten niet met andere gegevens in het dossier. De getuige heeft die punten in het verhoor bij de rechter-commissaris niet gehandhaafd en geen verklaring gegeven voor de verschillen. Daarom kan de verklaring van V49 volgens de rechter-commissaris niet betrouwbaar worden genoemd.

Dit kritische oordeel van de rechter-commissaris over de verklaringen van met name getuigen V49 en V54 toont hoe gedegen en waardevol de rechterlijke toetsing van de anonieme getuigen in dit onderzoek is. Voor alle andere anonieme bedreigde getuigen concludeert de rechter-commissaris dat zij een betrouwbare en geloofwaardige indruk hebben gemaakt en naar het oordeel van de rechter-commissaris een betrouwbare verklaring hebben afgelegd.

Naast telecomgegevens en getuigen is in het onderzoek naar de route van de Buk-TELAR ook gebruik gemaakt van beeldmateriaal en informatie uit open bronnen. Naar aanleiding van getuigenoproepen zijn er beeldopnamen van de TELAR aan het onderzoeksteam verstrekt. Ook zijn er foto’s, video’s en meldingen van de TELAR op internet gepubliceerd. Dit gebeurde zowel vóór, als na het neerhalen van MH17.

Alles bij elkaar levert dat het volgende beeld op. Bespreking van alle verzamelde bewijsmiddelen voor de aanvoerroute kan volgen bij de inhoudelijke behandeling van het dossier. Nu beperken wij ons tot twee van die bewijsmiddelen: een video en een foto van de Buk TELAR in Donetsk. Met de bespreking van deze twee voorbeelden geven wij inzicht in de eerste fase van het onderzoek en de wijze waarop bewijsbronnen zijn gevalideerd.

Onderzoek naar overige kenmerken video

Maar daarmee was het onderzoek naar deze opname nog niet afgerond. In 2015 ontving het onderzoeksteam de video, waaruit de foto afkomstig was. Deze videobeelden zijn onderzocht om de tijd en plaats van opname vast te stellen. Dat is op verschillende manieren gebeurd. Zo bevatten de eigenschappen en de naam van het videobestand informatie over een datum, tijdstip en GPS-locatie. Die opnamelocatie is ook nog eens onderzocht door vergelijking van de beelden in de video met die van Google Street View. Zo kon worden vastgesteld dat deze was opgenomen op een parkeerzone aan het begin van Highway 21 in Donetsk, in de richting van Makeevka.

Verder heeft een deskundige van het KNMI de video beoordeeld om het mogelijke tijdstip van opname vast te stellen aan de hand van weerkundige kenmerken zoals de lengte en richting van zichtbare schaduwen.

De video is, samen met andere in het onderzoek verzamelde beelden, in 2016 voorgelegd aan forensisch deskundigen van het NFI om beoordeeld te worden op de vraag of er aanwijzingen waren dat de beelden gemanipuleerd konden zijn. De forensisch deskundigen hebben de videobeelden beoordeeld op aspecten als schaduwen, perspectief, lichtval, focus, representatie van kleuren en de randen van objecten in de video. Zij vonden in de video geen aanwijzingen voor manipulatie.

In september 2018 hebben de Russische autoriteiten een persconferentie gegeven waarin zij hebben medegedeeld dat Russische experts vervalsingen zouden hebben geconstateerd in beeldmateriaal dat eerder door het JIT publiek is gemaakt, waaronder deze videobeelden. Deze vervalsingen zouden zijn geconstateerd door het beeldmateriaal te analyseren, waarbij onder andere is gelet op de belichting en het zogenaamde ‘lijnperspectief’.

Dat zag er zo uit.

Kort en goed is de stelling dat niet alle evenwijdige lijnen op het beeldmateriaal samenkomen in hetzelfde snijpunt. Ook zou een lichtplek te zien zijn op een kant van de truck die in de schaduw ligt. Beide punten zouden wijzen op manipulatie van het beeldmateriaal.

In maart gaven wij al aan dat we in dit onderzoek verder zijn gegaan dan in andere strafrechtelijke onderzoeken en extra stappen hebben gezet om bewijsmiddelen te valideren. Dit is zo’n punt in het onderzoek, waar dat is gebeurd. In september 2016 was in het onderzoek al concreet bewijs verzameld uit meerdere bronnen over de herkomst van de truck en dieplader en de diefstal daarvan op 8 juli 2014 door de DPR. Ook was al door forensisch deskundigen onderzoek gedaan naar deze videobeelden en was er door hen geconcludeerd dat er geen aanwijzingen waren voor manipulatie.

Verder riep de Russische persconferentie meer vragen op over de beweringen van de Russische autoriteiten dan over het beeldmateriaal. In de eerste plaats kan iedereen die de persconferentie van september 2018 goed bekijkt, constateren dat de door de Russische autoriteiten getrokken perspectieflijnen nogal willekeurig zijn. In de tweede plaats hebben de Russische autoriteiten nooit onderliggende stukken van die beweerdelijke beeldexperts overhandigd, ondanks ons openstaande rechtshulpverzoek aan de Russische Federatie om alle relevante informatie te verstrekken en de Russische toezegging dat alle bijstand aan het onderzoek zou worden geleverd. Bij andere informatie waren de Russische autoriteiten minder terughoudend. Al vroeg in het onderzoek heeft de Russische Federatie uit eigen beweging verschillende getuigenverklaringen verstrekt over een Oekraïens gevechtsvliegtuig en een raketlancering vanuit Amvrosievka. Onderzoeksrapporten van de gestelde beeldexperts hebben wij echter niet mogen ontvangen.

Toch is de gehele Russische persconferentie van 17 september 2018 voorgelegd aan deskundigen van het NFI voor nader onderzoek. Deze deskundigen hebben de video opnieuw beoordeeld en daarbij alle informatie meegewogen die de Russische autoriteiten bekend hebben gemaakt. Zij concluderen, anders dan de Russische autoriteiten, dat er geen aanwijzingen zijn voor manipulatie van het beeldmateriaal.

Samenvatting

Wij vatten het onderzoek naar de video van de Volvo-truck met dieplader en Buk-TELAR samen.

In het onderzoek naar de herkomst van de gefilmde truck konden de eigenaar, een werknemer en een DPR-strijder worden gehoord. Volgens hun verklaringen zouden dezelfde truck en oplegger op 8 juli 2014 in handen zijn gevallen van de DPR. Naar de verklaringen van deze getuigen is verdiepend onderzoek gedaan aan de hand van verschillende stukken, waaronder de registratiebewijzen van de truck en de dieplader, een ondertekend ‘bewijs van inbeslagname’ van het bedrijf, beelden van bewakingscamera’s en telefoongegevens. Er is meermalen deskundigenonderzoek gedaan naar de beelden waarop de truck en de dieplader te zien zijn. De resultaten van al dit onderzoek zijn aan het procesdossier toegevoegd.

Open bronnen

De kracht van de internetgemeenschap was in de loop van het onderzoek al meerdere keren duidelijk geworden. Daarom heeft het JIT deze foto op 19 oktober 2017 openbaar gemaakt en gevraagd om informatie over de opname, de afgebeelde voertuigen en de locatie. Al snel publiceerde onderzoeksgroep Bellingcat de bevinding dat de foto was genomen op de straat Illicha Prospekt (Illicha Avenue) ter hoogte van de kapsalon op nummer 78 in Donetsk, dus niet in Makeevka. Het JIT heeft zelf ook onderzoek gedaan naar de locatie van de foto, op basis van eigen materiaal uit open bronnen, en is tot dezelfde conclusie gekomen.

Deze locatie werd ook teruggevonden in sociale media. In berichten van 17 juli 2014 was te lezen dat mensen een Buk-transport en militieleden gezien hebben in Donetsk en zelfs specifiek op de Illicha Avenue. Zo is er een tweet veilig gesteld, waarin gesproken werd over een ‘Buk’ op een ‘tractor’ in Donetsk, op de kruising van Illicha Avenue, omringd door militieleden. Volgens dit bericht zou die Buk daar om 9:15 uur gezien zijn.

Telecomgegevens

We hebben eerder al verteld dat steeds onderzoek is gedaan naar de betrouwbaarheid van individuele bewijsmiddelen en dat die vervolgens weer in samenhang met andere bewijsbronnen zijn onderzocht. Dat was bij het voorbeeld van deze foto ook het geval.

Naast de kenmerken van het beeld zelf, heeft het onderzoeksteam de foto ook onderzocht aan de hand van telecomdata. Daarbij is de tijdsbepaling van het KNMI als uitgangspunt genomen. In dezelfde, door het KNMI geschatte periode (tussen 08.48 en 09.32 uur lokale tijd) straalden de telefoons van twee vermoedelijke begeleiders van het TELAR-transport aan op zendmasten in Donetsk, en specifiek aan Illicha Avenue: de gebruiker van het nummer eindigend op -1455 tussen 09:08 en 09:37 en de gebruiker van het nummer eindigend op -0785 tussen 09:23 en 09:48.

Vervolgens is onderzoek gedaan naar inhoud van het gesprek dat de gebruiker met nummer eindigend op -1455 voerde, toen zijn telefoon op 17 juli 2014 om 9:08:26 uur de zendmast aan Illicha Avenue 111 aanstraalde. In dat gesprek meldt deze begeleider aan zijn gesprekspartner dat hij met de Buk is aangekomen in Donetsk. Tijdens datzelfde telefoongesprek richt de begeleider van de Buk zich tot een ander, die zich kennelijk in zijn buurt bevindt. Hij zegt dan:

“We need to stop. Let’s stand in the left lane,  occupy all of it. (…) Stand in the left one, in the left one, here.”

Die telefonische opmerking kon in het onderzoek dus vergeleken worden met de eerder genoemde tweet en met de foto, waarop te zien is dat de Buk-TELAR en het zwarte busje zich naast elkaar bevinden op de twee linker rijbanen.

De afvuurlocatie
We komen nu te spreken over het onderzoek naar de afvuurlocatie. Het JIT heeft in september 2016 als tussenconclusie bekend gemaakt dat MH17 is neergeschoten vanaf een landbouwveld bij Pervomaiskyi. We hebben inmiddels uitgelegd dat er breed onderzoek is gedaan naar verschillende potentiele afvuurlocaties. We hebben verteld hoe het onderzoek naar andere locaties is verlopen en op grond waarvan is geconcludeerd dat MH17 niet vanaf die plaatsen is neergeschoten. We bespreken nu hoe het onderzoek is verlopen naar de locatie bij Pervomaiskyi.

Foto condensspoor
Vanaf het begin van het onderzoek werden verschillende open bronnen veilig gesteld die naar deze plek wezen als de afvuurlocatie. Zo werd al gelijk op 17 juli 2014 op Twitter een foto gedeeld van een condensspoor. Dat leidde direct tot publieke discussie over de vraag of op deze foto een afgevuurde raket te zien was en waar dit spoor vandaan kwam. Op basis van de omgevingskenmerken op deze foto hebben verschillende partijen, waaronder onderzoekcollectief Bellingcat, geanalyseerd waar dit spoor moet zijn ontstaan. Al deze partijen kwamen uit op een locatie ten zuiden van Snizhne.

Deskundigen

Het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) heeft onderzoek gedaan aan de geheugenkaart en fotocamera. Specifiek heeft het NFI onderzocht of er aanwijzingen zijn dat de veilig gestelde digitale fotobestanden, zogenaamde ‘Nikon Electronic Format’-bestanden, gemanipuleerd zijn en of er software bekend is waarmee het beeld van dit type fotobestand gericht gemanipuleerd kan worden.

Daarnaast zijn de foto’s voor onderzoek voorgelegd aan het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI). Het KNMI heeft onderzocht of het wolkenbeeld op de foto’s van het condensspoor overeenkomt met de bewolking op basis van satellietbeelden. Verder heeft het KNMI het contrast van de foto vergroot om het verloop van het condensspoor beter te kunnen beoordelen. U zit dit op de linker foto. Het KNMI is tot de conclusie gekomen dat het condensspoor geen wolk was die op een natuurlijke wijze is ontstaan en niet paste bij dat van een vliegtuig op grote hoogte. Volgens het KNMI verliep spoor van beneden naar boven. Tot slot heeft het KNMI het opnametijdstip en kijkrichting van de foto’s onderzocht op basis van het weerbeeld en de windrichting op 17 juli 2014. Voor de bepaling van de windrichting heeft het KNMI weer gebruik gemaakt van een video van de rookwolk in het rampgebied.

Samenvatting

Er is dus in ruime mate validatie-onderzoek verricht naar de gepubliceerde foto van het condensspoor. Dat onderzoek leverde informatie op over de aard van het spoor en over het tijdstip, de locatie en de kijkrichting van de foto. Wij laten die weer zien. Deze informatie past in het hoofdscenario, waarin MH17 is neergeschoten door een Buk-raket vanaf een landbouwveld bij Pervomaiskyi. U ziet dat scenario hier uitgebeeld, met de laatste locatie van MH17 op basis van de Flight Data Recorder en de afvuurlocatie zoals die in het hoofdscenario is vastgesteld. Die afvuurlocatie ligt op de blauwe lijn van de kijkrichting van de foto.

Satellietbeelden
Van deze locatie zijn satellietbeelden opgevraagd. Eerder bespraken wij al in algemene zin het onderzoek naar satellietbeelden: hoe er in het onderzoek naar satellietbeelden is gezocht naar veranderingen die kunnen wijzen op een raketlancering, zoals brandschade, veranderingen in vegetatie en voertuigsporen. Daarbij hebben wij toegelicht dat er van 17 juli 2014 geen satellietbeelden van deze locatie beschikbaar zijn. Er zijn wel beelden van 16, 20 en 21 juli 2014 veiliggesteld.

Bij onderlinge vergelijking van deze satellietbeelden in het onderzoek werden er duidelijke verschillen gezien tussen enerzijds het beeld van 16 juli en anderzijds de beelden van 20 en 21 juli 2014.

Allereerst werd er op de satellietbeelden van 20 en 21 juli 2014 een zichtbare verkleuring vastgesteld in de linker bovenhoek van het landbouwveld. Een verkleuring die wees op verbranding. Die verkleuring ontbrak in het satellietbeeld van 16 juli 2014. Uit het onderzoek naar de werking van het Buk-systeem bleek verder dat er bij de lancering van een Buk-raket verbrandingsgassen met zeer hoge temperaturen vrijkomen, in de vorm van een steekvlam. Volgens Buk-fabrikant Almaz Antey kan hierdoor brand ontstaan in het veld waar de lancering plaatsvindt. Vervolgens is deze mogelijke brandplek nader onderzocht.

Op basis van informatie over de windrichting en windsnelheid van 17 juli 2014 heeft het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) beoordeeld hoe een brand op deze locatie kan zijn verlopen. Op basis daarvan heeft het KNMI een specifieke plek in het veld aangewezen als het logische beginpunt van een brand. In het rapport wordt dit locatie ‘B’ genoemd. U ziet dit op de bovenste foto.

Vervolgens werden de satellietbeelden geanalyseerd door een beeldanalist van het Ministerie van Defensie. Volgens deze beeldanalist zijn er op het beeldmateriaal van 20 juli 2014 tracksporen te zien, die er nog niet waren op de satellietfoto’s van 16 juli 2014. Deze specialist heeft ook onderzoek gedaan naar de aard, het verloop en de breedte van die sporen. Op basis daarvan kon beoordeeld worden of deze afkomstig waren van een landbouwvoertuig of een rupsvoertuig, zoals een TELAR.

Tot slot heeft de European Space Agency (ESA) de satellietbeelden van dit landbouwveld vergeleken met de beelden van andere mogelijke afvuurlocaties. Volgens ESA was er een abnormale afwijking te zien in een hoek van het veld, de hoek die wij net de linkerbovenhoek noemden. ESA spreekt over de noordwestelijke kant. Ook volgens ESA paste dit bij een brand. Op andere, alternatieve afvuurlocaties vond ESA geen significante veranderingen.

Berekening lanceergebied
Ook op basis van andere bronnen, waaronder de schade aan MH17 en eigenschappen van een Buk-raket, is onderzoek gedaan naar de mogelijke afvuurlocatie. Wij noemden dit al bij de bespreking van het forensisch onderzoek en het onderzoek naar alternatieve afvuurlocaties. Op basis van uitgebreid onderzoek is het Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum (NLR) gekomen tot een lanceergebied van 75 vierkante kilometer ten zuidoosten van de laatste positie van MH17. Het landbouwveld bij Pervomaiskyi valt daarbinnen. De Belgische Koninklijke Militaire School komt tot een lanceergebied dat gedeeltelijk overlapt met dat van het NLR. Het landbouwveld valt gedeeltelijk binnen dit gebied. De specifieke, door het KNMI en de getuigen aangewezen afvuurlocatie in dat veld valt binnen het gebied van het NLR en net buiten het gebied van de Koninlijke Militaire School.

De afvoerroute
Ook naar de afvoerroute van de gebruikte Buk-TELAR is onderzoek gedaan. Hier geldt hetzelfde als bij de aanvoerroute: het vaststellen van de route, inclusief het bepalen van de tijdstippen waarop de Buk-TELAR passeerde kon leiden naar nieuwe getuigen en identificatie van betrokkenen bij het neerschieten van MH17. Verder kon dit deel van het onderzoek, net als de aanvoerroute, informatie geven over de herkomst van het wapen. De bevindingen over de afvoerroute konden bovendien helpen om de bewijswaarde van bevindingen over de aanvoerroute en de afvuurlocatie van de raket te beoordelen. We laten de volledige afvoerroute in het hoofdscenario zien. Vanaf het veld bij Pervomaiskyi tot aan de grensovergang bij Severniy. Ook hier geven we weer een algemeen beeld van de verkregen bronnen: eerst de telecomgegevens, vervolgens de getuigen en tot slot een video. Samen genomen geeft dit het volgende beeld. Wij zullen nu niet op al deze afzonderlijke bewijsbronnen ingaan. Dat is voor de inhoudelijke behandeling.

Wel kunnen we in algemene zin zeggen dat in het onderzoek naar de afvoerroute minder getuigen, beelden en sociale mediaberichten gevonden dan in het onderzoek naar de aanvoerroute. Dat is verklaarbaar, omdat gaandeweg het onderzoek bleek dat de afvoerroute werd afgelegd in de avond en nacht van 17 juli en de vroege ochtend van 18 juli 2014. Zo’n nachtelijke route wordt logischerwijs minder geregistreerd dan een vervoersbeweging die voor een groot deel overdag plaatsvond, zoals op de heenweg. Wel zijn er ruim telecomgegevens gevonden van personen die volgens het onderzoek betrokken waren bij de afvoer van de TELAR.

Video Luhansk
Belangrijk voor het onderzoek naar de afvoerroute was verder een video die van het TELAR-transport is gemaakt in Luhansk. Hierover hebben wij al kort gesproken op de zitting van 10 maart. Deze video is al op 18 juli 2014 op internet geplaatst en is breed bekend. Op de beelden is te zien dat de TELAR één raket mist. Wij laten dat nu zien. Ook naar deze video is uitvoerig validatieonderzoek verricht.

Dit is één van de beelden waarvan het Russische Ministerie van Defensie op 17 september 2018 heeft gesteld dat deze gemanipuleerd zouden zijn. Wij hebben er tijdens de zitting van 10 maart al op gewezen dat datzelfde ministerie eerder nog, op 21 juli 2014, had gezegd dat het beeld van dit TELAR-transport wel klopte, maar dat deze opname zou zijn gemaakt in Krasnoarmeisk, een plaats die onder controle stond van de Oekraïense krijgsmacht. Daarmee werd gesuggereerd dat de Oekraïense krijgsmacht deze TELAR had gebruikt om MH17 neer te schieten. Ook hebben wij eerder besproken dat het Russische Ministerie van Defensie deze locatie afleidde van een beweerdelijk adres op een reclamebord in diezelfde video, terwijl dat adres op die video niet te zien was.

Open bronnen

Kort na de Russische persconferentie van 21 juli 2014 was onderzoekcollectief Bellingcat, op basis van open bronnen, al tot de conclusie gekomen dat deze video is gemaakt op een bepaald kruispunt in Luhansk. Op 24 juli 2014 wees Bellingcat op een foto die een bewoner van Luhansk van hetzelfde reclamebord had gemaakt en gedeeld via LiveJournal. Op die foto is het reclamebord scherp in beeld gebracht: daarop staat geen enkel adres van een autobedrijf. U ziet dit in de onderste foto. Daarboven ziet u hetzelfde reclamebord in de persconferentie van het Russische Ministerie van Defensie op 21 juli 2014, mét de vermelding van een onzichtbaar adres van een autobedrijf.

Deskundigen

Aan het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) is gevraagd om het tijdstip van deze video te bepalen op basis van de lichtval. Als deze opname inderdaad zou zijn gemaakt op 18 juli 2014, moet dit volgens het KNMI tussen 04:03 en 04:42 uur zijn gebeurd. Dat komt dicht in de buurt van het tijdstip van 04:50:10 uur op basis van de metadata van de video.

Daarnaast is de bewering van Russische Ministerie van Defensie van 17 september 2018 dat deze video was gemanipuleerd, nader onderzocht door het Nederlands Forensisch Instituut. Die Russische bewering gaf al te denken, omdat hetzelfde Ministerie vier jaar eerder, tijdens de persconferentie van 21 juli 2014, nog uitging van de authenticiteit van deze beelden en stelde dat die niet in Luhansk waren gemaakt, maar in gebied onder controle van de Oekraïense krijgsmacht. Toch zijn de video en de Russische stellingen voorgelegd aan het Nederlands Forensisch Instituut (NFI). Volgens het NFI zijn er geen aanwijzingen dat de betwiste beelden gemanipuleerd zijn.

Telecomgegevens
Net als deze video zijn ook de telecomgegevens met betrekking tot de afvoer van de TELAR nader onderzocht. Zo is onderzocht of de inhoud van gesprekken aansluit bij de zendmasten die op dat moment worden aangestraald en of de inhoud van gesprekken en zendmastgegevens weer aansluiten bij de video die is opgenomen in Luhansk en de waarnemingen die getuigen hebben gedaan.

In het onderzoek naar de telecomgegevens van na het neerschieten van MH17 is verder gericht gekeken naar een telefoonnummer (380633426335), dat in gebruik lijkt te zijn geweest bij een begeleider of een bemanningslid van de TELAR. Dit nummer was alleen actief op 17 juli 2014 en straalde in de middag een zendmast aan op de route van de TELAR in Snizhne, niet ver van de afvuurlocatie in het hoofdscenario. Verder kon er uit tapgesprekken van DPR-strijders worden afgeleid dat de bemanning van de TELAR na het neerschieten van MH17 één lid is kwijtgeraakt. Als een DPR-strijder wordt gevraagd om hierover contact op te nemen met de bemanning, belt hij daarna verschillende keren naar ditzelfde nummer, maar krijgt geen gehoor. Tot slot zijn er nog acht andere Oekraïense telefoonnummers in het onderzoek naar voren gekomen, die op de laatste twee cijfers na, hetzelfde zijn (3806334263-XX). Deze negen nummers lijken dus onderdeel van een serie. Eén van die nummers (380633426331) bleek na onderzoek in gebruik bij een lokale commandant in de omgeving van Snizhne.

Hierin werden aanwijzingen gevonden dat het telefoonnummer 380633426335 onderdeel uitmaakte van een serie telefoonnummers die in gebruik waren bij de DPR en zijn verstrekt aan bemanningsleden of begeleiders van de TELAR. Bij het uitbrengen van de dagvaarding kon nog niet worden voorzien hoe het onderzoek naar dit onderwerp verder zou verlopen. Tegelijk wisten wij dat een tenlastelegging in verstekzaken niet eenvoudig kan worden aangevuld. Daarvoor moet de behandeling van zaak worden onderbroken en de aanvulling aan de afwezige verdachte worden betekend. Dat zou tot een onwenselijke vertraging leiden van het proces. Daarom is ervoor gekozen om dit onderdeel (de terbeschikkingstelling van een telefoon met een Oekraïens nummer) zekerheidshalve op te nemen in de tenlastelegging van de vier verdachten. De gang van zaken bij deze vermoedelijke verstrekking is vooralsnog echter onvoldoende duidelijk geworden voor een bewezenverklaring van dit specifieke punt.
Samenvatting
Het onderzoek naar de afvoerroute van de TELAR is op dezelfde wijze opgebouwd als dat naar de aanvoer. Ook dit onderzoek was gericht op telecomgegevens, getuigen, beeldmateriaal en sociale mediaberichten. Van al deze categorieën zijn bewijsmiddelen veiliggesteld, maar minder dan in het onderzoek naar de aanvoerroute. Dat kan worden verklaard doordat de afvoer van de TELAR – anders dan de aanvoer – in de late en vroege uren heeft plaatsgevonden. Toch zijn er nog verschillende getuigen gevonden en gehoord, waaronder een insider die betrokken was bij het transport. Voor zover mogelijk, zijn de verkregen resultaten gevalideerd. Zo is de authenticiteit van de video van de TELAR in Luhansk langs alle mogelijke wegen onderzocht. De resultaten van het onderzoek naar de afvoerroute zijn in hun onderlinge samenhang opgenomen in het dossier, zodat de betrouwbaarheid ervan ook op die manier kan worden beoordeeld.

Kenmerk 13: loopwiel

In deze toelichting zullen wij ons beperken tot één van de 15 kenmerken: een afwijkend loopwiel aan de rechterzijde van de TELAR. Dit kenmerk is eerder al in de JIT-presentatie van 2018 getoond. Na die presentatie heeft er nog nader onderzoek plaatsgevonden, waardoor dit kenmerk beter kan worden beoordeeld op het beeldmateriaal van 17 juli 2014. Wij zullen dit nader onderzoek hier toelichten. Dat geeft meer inzicht in de wijze waarop die beeldvergelijking heeft plaatsgevonden.

De afwijkende combinatie van loopwielen aan de rechterzijde van de TELAR wordt in het dossier kenmerk 13 genoemd. Dit is te zien op de video van de TELAR die volgens het onderzoek in Torez is opgenomen. Deze video is in 2015 aan het onderzoeksteam verstrekt. Ter bescherming van de bron hebben Nederlandse digitale rechercheurs een gedeelte van de video afgeschermd, zodat de precieze locatie in Torez en identificerende gegevens niet meer te zien zijn. De rechter-commissaris kent de volledige opname en heeft toestemming gegeven voor deze gedeeltelijke afscherming. In de afgeschermde versie van de video zijn de opgenomen voertuigen - de TELAR, Volvo-truck en dieplader, een donker busje en een militaire jeep - goed te zien. Wij tonen nu een fragment uit die video. Te zien is dat alle loopwielen van de TELAR aan de (voor de TELAR) rechterzijde zogenaamde spaakwielen zijn, behalve het tweede loopwiel van achteren: dat is een loopwiel zonder spaken, in het dossier ook wel een ‘dicht’ loopwiel genoemd.

Bij beelden van loopwielen van andere TELARs is het verschil goed te zien. Het zogenaamde spaakwiel bevat in het midden een wieldop, met daaraan bevestigd vijf brede spaken. Het zogenaamde dichte loopwiel heeft wel een wieldop, maar geen spaken.

Als de zon vanuit een bepaalde hoek op de TELAR schijnt, is er schaduw te zien in de kassen van de loopwielen. De wieldop en de spaken van spaakwielen liggen minder diep in die kassen en beïnvloeden het schaduwbeeld. Hierdoor hebben de loopwielen met spaken een ander schaduwbeeld dan de dichte loopwielen. Bij de dichte loopwielen is de schaduw breder dan bij de spaakwielen. Op basis van de verschillen in het schaduwbeeld kunnen de verschillende typen loopwielen dus van elkaar worden onderscheiden.

Die schaduwverschillen zijn goed te zien op de video van de TELAR in Torez. Op een fragment uit die video is per loopwiel gemeten hoe breed de zichtbare schaduw in dat loopwiel is. Op basis van die metingen is duidelijk dat de schaduw van het tweede loopwiel van achteren substantieel breder is dan de schaduw in de andere loopwielen. Dat is dus een dicht loopwiel.

Om deze bevinding te toetsen, zijn er in het onderzoek 3D-scans gemaakt van beide typen loopwielen. Vervolgens zijn die scans ingevoerd in een computerprogramma, waarmee schaduwwerking kan worden gesimuleerd. Door datum, tijd en locatie van de TELAR toe te voegen, kan aan de hand van het echte weerbeeld van die dag - en dus op basis van de reële stand van de zon - de schaduwwerking in beide soorten wielen worden gesimuleerd. Als vervolgens weer gekeken wordt naar het beeldmateriaal van Torez, dan is daarop duidelijk te zien dat de schaduw van het tweede loopwiel van achteren breder is dan de schaduw in de andere spaakwielen. Dat tweede loopwiel van achteren, aan de rechterzijde van de TELAR, is dus een dicht loopwiel.

We keren weer terug naar het grotere fragment van de video van 17 juli 2014 in Torez. Daarop is de volledige combinatie van loopwielen aan de rechterzijde van de TELAR te zien: het dichte loopwiel is het tweede wiel van achteren en verder zijn het enkel spaakwielen. Hetzelfde is het geval in het beeldmateriaal dat op 23 juni 2014 is gemaakt van TELAR ‘3X2’ in Stary Oskol in de Russische Federatie. Daarop is het afwijkende wiel duidelijk te zien.

Door nader onderzoek naar de schaduwwerking van het loopwiel kan dit specifieke kenmerk, één van de 15 kenmerken in totaal, dus nog beter beoordeeld worden. De volledige beeldvergelijking, op basis van alle kenmerken, kan tijdens de inhoudelijke behandeling worden besproken.