Beoordelingsmaatstaf
Eerder hebben we al op deze zitting besproken dat de Nederlandse wet twee verschillende maatstaven kent om onderzoekswensen van een verdachte te beoordelen. Het verdedigingsbelang en het noodzakelijkheidscriterium.

Uw rechtbank heeft op 3 juli 2020 al aangekondigd dat u zult beslissen aan de hand van welk criterium onderzoekswensen in dit blok zullen worden beoordeeld nadat de verdediging heeft toegelicht waarom deze niet eerder konden worden gedaan.

In relatie tot het beoordelingskader bespreken wij nu twee onderwerpen: het tijdstip waarop de onderzoekswensen zijn ingediend en de vraag of de aanwezigheid in dit dossier van meerdere anonieme getuigen van invloed is op de maatstaf.

Tijdstip onderzoekswensen
De verdediging stelt dat ook alle nu gedane verzoeken moeten worden beoordeeld op een manier die niet wezenlijk verschilt van de toepassing van het verdedigingsbelang.10 Ter motivering verwijst de verdediging naar de aard en omvang van het dossier, de benodigde afstemming met Pulatov en andere werkzaamheden van de verdediging. Het OM kan die redenering niet volgen. Van wezenlijke dossieraanvullingen is al lange tijd geen sprake meer.11 Dat de verdediging een groot aantal niet-relevante bestanden ter inzage verstrekt heeft gekregen is op eigen verzoek, en met een waarschuwing van het OM er bij dat daarmee niet wordt gezegd dat die duizenden bestanden ook relevant zijn.12

Alle omstandigheden die de verdediging noemt, zijn al lange tijd bekend. De omvang van het dossier en de noodzaak om daar voldoende tijd aan te kunnen besteden waren al bekend toen de verdediging aan het Advocatenblad vertelde met alle kantoorgenoten dit werk aan te kunnen.13 En alle andere genoemde omstandigheden waren ook al bekend toen de verdediging in juni aankondigde binnen acht weken onderzoekswensen te kunnen indienen waarvoor geen nader overleg met Pulatov nodig was. 

Dat Pulatov aanleiding heeft gezien alsnog een verklaring te geven in dit proces is positief, maar het late tijdstip er van komt voor zijn eigen rekening. In juni 2019 heeft het JIT hem al geprobeerd te bevragen  en in december 2019 heeft hij de kans gekregen zijn kant van het verhaal te vertellen via de Russische autoriteiten.14 Beide mogelijkheden heeft hij geweigerd. Ook beschikt Pulatov al sinds 16 oktober 2019 over rechtsbijstand in deze zaak, en heeft het OM vanaf eind 2019 eerst aan zijn Russische raadsvrouw en later ook aan zijn Nederlandse raadslieden herhaaldelijk gevraagd of Pulatov een verklaring wenste af te leggen. Dat Pulatov er voor kiest in oktober 2020 nog een verklaring op te nemen op video kan dus geen excuus zijn om niet - zoals door uw rechtbank al begin juli is bepaald – uiterlijk in het zittingsblok van september onderzoekswensen in te dienen die geformuleerd kunnen worden zonder nader overleg.15

Dat veel van de nu geformuleerde onderzoekswensen veel eerder ingediend hadden kunnen worden, is nog duidelijker geworden nu we weten wat Pulatov al in februari 2020, nog vóór de eerste zittingsdag, aan zijn raadslieden heeft verteld. Al voor aanvang van dit proces in maart kende de verdediging het standpunt van Pulatov dat hij niets weet van het vervoer of de aanwezigheid van een Buk-TELAR in Oost-Oekraïne of van de oorzaak van het neerstorten van vlucht MH17, maar wel meent dat het vervoer van een Buk-TELAR naar de door het JIT aangewezen afvuurlocatie onmogelijk was.16 Ter zitting is in maart en juni gesproken over de vraag of meerdere getuigen van dat vervoer nader gehoord moesten worden. Er was toen al alle gelegenheid en reden om de getuigenverzoeken te doen die nu pas in november zijn gedaan. Het was vóór maart al duidelijk dat Pulatov de mogelijkheid van die getuigenwaarnemingen betwist, maar er uit eigen wetenschap niets over kan zeggen. En na maart had de verdediging die verzoeken kunnen doen in juni, augustus of september. Dat zij al die gelegenheden heeft laten passeren kunnen we niet met generieke pennenstreken opzij schuiven. Dat geldt te meer als we de wijze in aanmerking nemen waarop Pulatov vanaf het begin dit strafproces op internet heeft becommentarieerd. Wie in april 2017 al op internet kan uitleggen dat hij op het moment van het neerhalen van MH17 ‘in de omgeving van Stepanovka’ was, dat de ‘lanceringsraketsporen uit Snezhhoye niet waarneembaar waren’ en dat het bericht van de spotters kwam dat ‘een hoogvliegend luchtdoel een ander luchtdoel met een aanval uit de lucht heeft gehaald’,  moet toch ook in staat worden geacht die uitleg in de verschillende zittingsblokken in de eerste negen maanden van 2020 te geven en de onderzoekswensen te formuleren die daarbij horen.

Hetzelfde geldt voor het gevraagde horen van NFI-deskundigen. In juni heeft de verdediging al uitgebreid, met stroomschema, bezwaren geuit over mogelijke beïnvloeding van deskundigen door ‘contaminatie’ en onderzoekswensen ingediend betreffende de resultaten van het forensisch onderzoek.17 Dat zij dan nu pas, in november, drie zittingsblokken later, de onderzoekswensen formuleert die bij dat standpunt van juni horen, is zonder nadere uitleg niet begrijpelijk. De eigen verklaring die Pulatov nu heeft ingebracht is voor die categorieën onderzoekswensen ook niet relevant.

Anonieme getuigen
Het gebruik van een anonieme getuige in een strafproces levert een moeilijkheid op voor de verdediging omdat zij over minder informatie beschikt dan normaal en niet volledig haar ondervragingsrecht uit kan oefenen. Wij kunnen de verdediging dan ook een heel eind volgen als zij zich beklaagt over de hoeveelheid informatie die in het dossier is afgeschermd. Wij hadden dat ook graag anders gezien. Maar de veiligheidsrisico’s voor getuigen in dit proces zijn een gegeven dat wij “helaas” zeer serieus moeten nemen.

De vraag kan opkomen of getuigenverzoeken van Pulatov coulanter beoordeeld moeten worden waar zij getuigen betreffen over wie in het dossier informatie is afgeschermd. Daar lijkt de verdediging wel van uit te gaan, gezien de summiere motivering waarmee volgens haar verhoren van tal van 226a- en 149b-getuigen zouden moeten worden toegewezen. De redenering lijkt daarbij te zijn dat de verdediging ook zonder concrete motivering veel ruimte moet krijgen om de betrouwbaarheid van getuigen te toetsen, omdat zij niet over de volledige verhoren van die getuigen beschikt.

Het recht is anders. In het Nederlandse rechtssysteem zijn verschillende compenserende waarborgen ingebouwd zodat het gebruik van anonieme getuige niet zorgt voor strijd met het recht op een eerlijk proces als bedoeld in artikel 6 van het EVRM. Zo dient de onafhankelijke onderzoeksrechter die de anonieme getuige hoort de betrouwbaarheid van die getuige te onderzoeken en daarvan een proces-verbaal op te maken dat in het dossier wordt gevoegd (226e Sv). Daarnaast is geregeld dat als de verdediging niet bij het verhoor van de getuige aanwezig mag zijn omdat het belang van het verborgen blijven van de anonimiteit dat vordert, de officier van justitie daar ook niet bij aanwezig mag zijn (226d lid 1 Sv).

Ook de rechtbank die uiteindelijk moet beoordelen of de verklaring van de anonieme (bedreigde) getuige betrouwbaar is en (dus) voor het bewijs kan worden gebruikt, is daarbij gebonden aan strengere regels dan bij getuigenverklaringen op naam. Zo kan deze verklaring alleen bij zware misdrijven worden gebruikt (344a lid 2 Sv) en mag een bewezenverklaring niet alleen op de verklaring van de anonieme getuige berusten (344a lid 1 Sv). Ten slotte zal de rechtbank nader moeten motiveren om welke redenen zij de verklaring van getuigen wiens identiteit niet bekend is betrouwbaar acht.18 Ook deze bepalingen strekken er toe om de verdachte te compenseren voor het feit dat hij niet zijn ondervragingsrecht ten volle heeft kunnen uitoefenen.19

Deze regels gelden uiteraard ook in dit strafproces. De rechter-commissaris heeft telkens een uitgebreid en gedegen onderzoek gedaan naar de betrouwbaarheid van de getuige en zijn verklaring. De uitkomsten van dat onderzoek zijn neergelegd in een proces-verbaal dat in het dossier is gevoegd. Hieruit blijkt dat is gecontroleerd hoe de getuige is gevonden door het onderzoeksteam, welke contacten de getuige met anderen heeft gehad en welke motieven de getuige had om te verklaren.  Uit dit verslag blijkt ook dat is gecontroleerd of de door de getuige afgelegde verklaring tegenover de rechter-commissaris overeen komt met de eerdere verklaring van die getuige bij de politie. Verder heeft de rechter-commissaris beoordeeld of de afgelegde verklaringen coherent, logisch, plausibel, consistent en gedetailleerd waren en of de verklaringen overeenstemden met bewijsmateriaal uit het dossier en met open bronnen.  Bij de verhoren van de anonieme getuigen zijn – in het kader van equality of arms - zowel de verdediging als het Openbaar Ministerie niet aanwezig geweest.

Dit zijn allemaal compenserende maatregelen die in de wet zijn opgenomen omdat de verdediging haar rol bij de toetsing van de betrouwbaarheid van bedreigd anonieme getuigen niet ten volle kan vervullen. Dat de verdediging zich beklaagt dat zij beperkt wordt bij het beoordelen van de verklaringen van meerdere getuigen klopt dus wel. Maar de compensatie daarvoor is wettelijk belegd bij de rechter-commissaris en de zittingsrechter. Die beperking vraagt dus niet om een ruimere toewijzing van ander onderzoek of een lagere motiveringseis daarvoor. Eerder mag worden verwacht dat de verdediging heel precies, meer dan bij een getuige op naam, aangeeft waarover zij de getuige wil bevragen.20 Een verhoor op punten die eerder juist door de rechter-commissaris uit het dossier zijn gehouden is immers evident onmogelijk. Inwilliging van een dergelijk verzoek zou de aan de rechter-commissaris voorbehouden beslissing teniet doen. Daardoor zou het wettelijk stelsel van strafvorderlijke bevoegdheden op onaanvaardbare wijze worden doorkruist. Het niet kunnen horen van een getuige, op naam of anoniem, levert op zichzelf gezien ook geen schending van het recht op een eerlijk proces voor de verdachte op. Bij de beantwoording van die vraag is beslissend of het strafproces als geheel beschouwd eerlijk is verlopen.

Conclusie
Er is dus geen grond om in algemene zin het late tijdstip van deze onderzoekswensen te relativeren of voor anonieme getuigen de motiveringseis te relativeren. Per onderzoekswens, of categorie van samenhangende onderzoekswensen, zal beoordeeld moeten worden of er objectief gezien goede redenen zijn waarom deze niet eerder zijn ingediend. Omdat de verdediging zulke goede redenen niet heeft aangedragen, zien wij geen grond voor een soepeler invulling van het noodzakelijkheidscriterium voor onderzoekswensen in dit zittingsblok.

Uit oogpunt van efficiëntie zullen wij alleen ingaan op de aan te leggen maatstaf (het noodzakelijkheids- of (materieel) het verdedigingscriterium) als dat relevant is voor de door uw rechtbank te nemen beslissing. Als wij tot afwijzing van onderzoekswensen concluderen zonder de maatstaf te bespreken, betekent dit dat wij onder beide varianten tot dezelfde uitkomst komen.23 Indien een onderzoekswens - gelet op bijvoorbeeld een gebrek aan motivering of relevantie – hoe dan ook niet toewijsbaar is, hoeft de rechter in zijn beslissing immers niet tot uitdrukking te brengen welke maatstaf op het onderzoek van toepassing is.

Verzoeken
Na deze algemene aanloop komen we nu toe aan de afzonderlijke verzoeken. We houden daarbij de volgorde en indeling van de verdediging aan:

Aanvraagformulieren NFI (randnummer 21)
Pulatov verzoekt om de rechter-commissaris alle aanvraagformulieren bij het NFI te laten opvragen en deze aan het dossier toe te voegen. Dit is een verzoek om gebruik te  maken van uw bevoegdheid op grond van art. 315 Sv, zodat de toepasselijke maatstaf het noodzakelijkheidscriterium is. Niet uitgelegd is waarom het verzoek niet eerder is gedaan. Aanvraagformulieren zijn interne administratieve documenten. Het gebruik ervan behoort tot de standaard werkwijze van het NFI. De voor het strafproces relevante informatie daarin, zoals de vraagstelling, een overzicht van het te onderzoeken materiaal en de aan het NFI verstrekte informatie bij de aanvraag, wordt steeds uit de aanvraagformulieren gekopieerd naar de rapporten. Uit de NFI-rapporten zelf blijkt de gezochte informatie dus al. Er is geen reden om te denken dat deze gevraagde opdracht aan de rechter-commissaris relevante aanvullende informatie kan opleveren.

Primo-03956 (randnummers 37-45)
Het verzoek om de opstellers van rapport 3956 uit 2015 te horen is gebaseerd op twee gronden:

vragen over de gebruikte onderzoeksmethodologie;
vragen over de resultaten en conclusies.
De motivering die hierbij wordt gegeven schiet echter tekort. De vraag naar de gebruikte methodologie betreft de onderzoeksmethodes LA-ICPMS en PCA. LA-ICPMS is in de forensische wetenschap een standaard onderzoeksmethode die al geruime tijd wordt gebruikt door laboratoria over de hele wereld. Zij is beschreven in een NFI-vakbijlage die zich als bijlage bij het rapport in het dossier bevindt.  PCA is een veel gebruikte statistische analysemethode waarover in open bronnen veel informatie beschikbaar is. Als de verdediging concrete vragen of bedenkingen heeft tegen deze onderzoeksmethodes voor dit specifieke onderzoek kan zij die uiteraard naar voren brengen. De enkele open aankondiging dat de verdediging vragen wenst te stellen over “de gehanteerde methodologie” is echter onvoldoende concreet. 

Ook de opgeworpen vragen over de resultaten en conclusies zijn geen reden voor een verhoor over dit rapport. De eerst genoemde vraag betreft de visuele overeenkomst van de aangetroffen vlinderfragmenten van MH17 met de vorm van de vlinderfragmenten in de ontmantelde raketten die hebben gediend als referentiemateriaal. Die visuele overeenkomst is door iedereen zelf vast te stellen op basis van de foto’s in het dossier. Een deskundigenverhoor hierover is niet nodig.

Een volgende vraag is waar de conclusie op gebaseerd is dat aangetroffen metalen deeltjes die qua elementsamenstelling sterk lijken op de aangetroffen vlindervormige delen oorspronkelijk ook een vlindervorm hebben gehad. Het rapport is inderdaad technisch van aard, maar de conclusie wordt goed uitgelegd: analyse van het referentiemateriaal wijst uit dat de verschillend gevormde fragmenten in een warhead ook een verschillende elementsamenstelling hebben. De staafjes, tegeltjes en vlinders vormen dus bij een analyse naar elementsamenstelling van elkaar te onderscheiden groepen. Het rapport beschrijft daarom dat het aannemelijk is dat fragmenten die dezelfde elementsamenstelling hebben als fragmenten die nog als vlinder herkenbaar zijn oorspronkelijk eveneens vlindervormig zijn geweest. 

Hierbij past wel de kanttekening dat dit een rapport is uit 2015 en dat deze conclusie in het latere rapport Primo-9472 wordt genuanceerd. Dat is op drie manieren een relevant gegeven bij de beoordeling van de onderzoekswensen van Pulatov. In de eerste plaats illustreert het dat het procesdossier voldoende informatie biedt over het verloop van het forensisch onderzoek door de jaren heen: omdat vele rapporten uit verschillende jaren zijn gevoegd, kan de lezer het verloop van het onderzoek zelf goed vaststellen. In de tweede plaats is ook dit een voorbeeld van de open wijze waarop de deskundigen van het NFI hun onderzoek hebben verricht, waarbij conclusies worden genuanceerd of herroepen als de onderzoeksresultaten daarom vragen. Ten slotte relativeert dit het belang van een verhoor over het rapport Primo-3956 uit 2015: andere rapporten uit latere jaren bieden al meer en actuelere informatie over de onderwerpen die Pulatov in dit verband aankaart.

Dat laatste geldt namelijk ook voor de laatste opgeworpen vraag: de laagjes aluminium die op metalen fragmenten zijn aangetroffen (randnummer 45). Daarbij valt in de eerste plaats op dat de verdediging hier slechts een deel van de relevante passage uit het rapport citeert, alsof dat het volledige antwoord is. Het antwoord op de vraag wat met deze passage wordt bedoeld, staat elders in het rapport. In het begin van het rapport wordt vermeld dat met referentiematerialen “cockpitglas en aluminium van de vliegtuigromp” wordt bedoeld (p. 6). In de conclusie wordt vervolgens ingegaan op cockpitglas en aluminium (p. 24). De verdediging kan de antwoorden dus in het rapport zelf vinden. Voor zover dit rapport nog vragen openlaat over (de herkomst) het aangetroffen aluminium op de metalen deeltjes, worden die vragen in andere, latere rapporten in het dossier beantwoord.

De motivering bij dit verzoek maakt, kortom, niet duidelijk dat er daadwerkelijk nieuwe, relevante informatie te verkrijgen is door het gevraagde verhoor, zodat dit verzoek bij gebrek aan belang of noodzaak moet worden afgewezen.

Primo-09427 (randnummers 46-53)
Verder wenst Pulatov de opstellers te horen van het rapport met Primo-nummer 9427. Dit is een rapport over het onderzoek naar de elementsamenstelling van aangetroffen fragmentatiedelen en referentiemateriaal. Niet is toegelicht waarom dit verzoek pas nu wordt gedaan, zodat het verzoek moet worden getoetst aan het noodzakelijkheidscriterium. Wij kunnen in hetgeen is aangevoerd geen noodzaak voor een verhoor ontdekken. Er wordt een alinea uit het rapport aangehaald met de mededeling dat die vragen oproept. Wij zien dat niet. Het lijkt ons duidelijk dat de rapporteurs met die passage bedoelen dat de in MH17 gevonden fragmenten in ieder geval niet afkomstig kunnen zijn uit de fragmentatiekoppen van het referentiemateriaal. Dat referentiemateriaal was immers nog intact toen het beschikbaar werd gesteld voor onderzoek en kán dus niet betrokken zijn bij het neerhalen van MH17. Omdat echter wel sprake is van overeenkomsten in elementsamenstelling, zijn de fragmenten aangetroffen in MH17 en de fragmenten uit de referentieraketten mogelijk wel afkomstig uit dezelfde productiebron.

De enige andere vraag die Pulatov opwerpt, betreft onderzoek dat deze deskundigen niet hebben verricht, namelijk de vraag of een herkomst uit een ander wapen kan worden uitgesloten (randnummer 53). De rapporteurs sluiten in dit rapport helemaal niets uit, maar rapporteren over aannemelijke relaties. Bovendien ligt dit onderwerp evident buiten het deskundigheidsgebied van de rapporteurs: zij zijn deskundige Microsporen & Materialen en deskundige Forensische Elementanalyse. Zij pretenderen in hun rapport en hun conclusies niet deskundigheid te bezitten op het gebied van wapens, en zij horen in een eventueel verhoor dus ook niet te worden uitgenodigd om zich uit te laten over grondraketten en luchtraketten die zij niet zelf hebben onderzocht. Ook dit verzoek moet dus worden afgewezen omdat het onvoldoende is gemotiveerd en bovendien pas nu is gedaan.

Primo-04162 (randnummers 54-63)
Vervolgens maakt de verdediging een aantal opmerkingen en stelt zij vragen over Primo-04162. Alvorens in te gaan op die vragen en opmerkingen, is het goed stil te staan bij het onderzoek dat in dit rapport wordt beschreven. Het betreft het onderzoek aan vele deeltjes die zijn veiliggesteld uit één lichaam en die zijn aangeboden aan het NFI met de vraag om te onderzoeken of een relatie bestaat met een explosie binnen of buiten het vliegtuig. Er vindt in dit onderzoek dus geen vergelijking plaats met referentiemateriaal, noch met uit andere lichamen of wrakdelen veiliggestelde deeltjes. Dat is ook logisch omdat de opdracht tot dit onderzoek al op 23 juli 2014 mondeling is verstrekt, en op 28 juli 2014 schriftelijk werd bevestigd.

De verdediging stelt ten onrechte dat de in het hoofdstuk ‘Verkregen informatie’ vermelde zin dat MH17 volgens de Oekraïense autoriteiten zou zijn getroffen door een Buk-raket een explosie in het vliegtuig zou uitsluiten.39 Het onderzoek moet immers nog plaatsvinden en de opdracht is duidelijk: onderzoek of sprake is van een relatie met een explosie buiten óf binnen het vliegtuig. De betreffende zin geeft enkel context aan die opdracht en de daarin opgenomen vraagstelling. Het betrof bovendien een context die op dat moment wereldnieuws was en bekend verondersteld mocht worden bij de betreffende deskundigen.

De verdediging vraagt zich vervolgens af hoeveel vrijheid de rapporteur in dit onderzoek had om tot een andere conclusie te komen dan vermeld in twee andere rapporten van zijn hand, de hiervoor besproken Primo-3956 en Primo-9427. Het OM heeft eerder al uitgelegd dat de vrees voor beïnvloeding geen grondslag vindt in het dossier. In dit geval geldt dat evenzeer. De verdediging stelt ten onrechte dat de bevindingen uit Primo-4162 pas in 2017 zijn gedaan en pas in augustus 2017 zijn gerapporteerd. Terwijl de verdediging in de eigen toelichting ook zelf benadrukt dat sprake is van een herzien rapport40 en uit het rapport blijkt dat het eerdere rapport al was opgemaakt in mei 2015. Uit dit rapport blijkt bovendien dat de herziening slechts betrekking heeft op enkele kleine onvolkomenheden en dat de conclusie niet is veranderd. Er kan dus in ieder geval geen sprake zijn van beïnvloeding door de latere resultaten uit Primo 9427 nu deze resultaten ten tijde van dit onderzoek nog niet bekend waren. Datzelfde kan geconcludeerd worden voor Primo 3956. Niet alleen is andersoortig onderzoekverricht, ook is het onderzoeksmateriaal van Primo 4126 véél eerder beschikbaar gekomen van het NFI dan het volledige onderzoeksmateriaal van Primo 3956: 4 augustus 2014 versus 25 maart 2015.

Vervolgens benoemt de verdediging als ‘meest in het oog springende vraagpunten’ een drietal passages uit het rapport. Wij gaan op die passages in.

De verdediging begrijpt niet welke resultaten worden bedoeld in de zin (dat op basis van) “de hierboven genoemde resultaten het vermoeden bestaat dat de deeltjes staal afkomstig zijn van een wapen dat buiten het vliegtuig is geëxplodeerd."41 Terwijl die betreffende resultaten inzichtelijk zijn beschreven vanaf pagina 13. Uit de beschrijving van die resultaten blijkt onder meer dat op de deeltjes een ander materiaal is aangetroffen. De elementsamenstelling van dit glasachtige materiaal (dat bestaat uit natrium, aluminium, silicium, zuurstof en zirkonium) komt overeen met die van cockpitglas van een Cessna dat als referentiemateriaal beschikbaar is op het NFI en met het cockpitglas dat is veiliggesteld uit de wrakstukken op de vliegbasis in Gilze-Rijen. Andere onderzochte stukken glas uit de wrakdelen, niet zijnde afkomstig van de cockpitramen, bevatten geen zirkonium, terwijl ook andere veel voorkomende glassoorten zoals vensterruiten, autoruiten, glas van telefoons geen zirkonium bevatten. Daarnaast heeft de NFI-deskundige geconstateerd dat de deeltjes staal enkele explosieve ‘signaturen’ bevatten, waarbij het vooral gaat om morfologische kenmerken als gekromde oppervlakten.

Het zijn deze resultaten die voorafgaan aan de zin dat op basis van “de hierboven genoemde resultaten het vermoeden bestaat dat de deeltjes staal afkomstig zijn van een wapen dat buiten het vliegtuig is geëxplodeerd.” Onduidelijk is dat niet. Het gaat hier om stukjes staal die zijn aangetroffen in het lichaam van een inzittende van MH17, die vervormd lijken door een explosie en waarop laagjes opgesmolten cockpitglas zijn gevonden. Een nauwkeurige lezer van het rapport begrijpt dat die stukjes staal vermoedelijk afkomstig zijn van een wapen dat buiten het vliegtuig is geëxplodeerd. Daar is geen aanvullende uitleg van een deskundige bij nodig.

De verdediging stelt verder niet te begrijpen wat wordt bedoeld met de zin “de overeenkomsten tussen deze deeltjes en referentiemateriaal afkomstig uit mogelijke wapensystemen zal nog verder worden onderzocht.” Ten onrechte wordt hier gesteld dat deze zin in 2017 voor het eerst is opgetekend door het NFI. De nauwkeurige lezer ziet echter dat zowel het tijdverloop als het door het NFI bedoelde nadere onderzoek anders is dan de verdediging schetst.42

De laatste door de verdediging besproken vraagpunten betreffen de vragen waarom de herkomst van bepaalde delen onduidelijk is, waarom bepaalde metaaldelen niet zijn onderzocht en - kort samengevat - wat bedoeld wordt met de opmerking dat geen aanwijzingen zijn gevonden voor een relatie met een explosie.43 Ook die informatie is echter gewoon in het rapport te vinden.44

Alles overziende concludeert het OM dat er geen noodzaak bestaat tot het horen van deskundigen over rapport Primo 4162.

Primo-08882 (randnummers 64-69)
Dan Primo-08882. Dit rapport betreft onderzoek aan deeltjes die zijn veiliggesteld uit een aantal wrakdelen en die op 25 september 2015 zijn aangeboden aan het NFI in het kader van vooronderzoek.

Uit het feit dat het vooronderzoek betreft, volgt al dat dit onderzoek is gericht op het selecteren van materiaal voor vervolgonderzoek. In de vraagstelling op pagina 3 is onder andere het volgende te lezen:

“Om een beter beeld te krijgen welke svo’s zullen worden geanalyseerd, is een inventarisatie noodzakelijk van de in de wrakdelen aangetroffen staaldeeltjes. (…) Na de inventarisatie kan in overleg een analyse plaats vinden waarbij de volgende vragen kunnen worden beantwoord.”

Uit deze vraagstelling volgt dat ‘enkel’ een nadere selectie zal plaatsvinden van de nadien te analyseren deeltjes. Bij die nadere selectie is rekening gehouden met resultaten van eerder onderzoek naar aangetroffen fragmenten (te weten de omvang en de elementsamenstelling) en een overleg in januari 2015, zoals ook te lezen valt in het rapport. Dit overleg is door de verdediging op zitting een ‘expertmeeting’ genoemd, terwijl het feitelijk slechts een intakegesprek tussen politie en het NFI betreft over het in te zenden onderzoeksmateriaal en de daarbij te formuleren vraagstelling. In grote, complexe onderzoeken is het gebruikelijk dat deskundigen worden betrokken in de selectie van het te onderzoeken materiaal en de juiste vraagstelling, zeker als sprake is van heel veel stukken van overtuiging. Die selectie is bedoeld om het nut en de kwaliteit van onderzoek te waarborgen. De verdediging bestempelt dit overleg als een aanwijzing voor contaminatie.45 Het OM ziet dit om hiervoor genoemde reden anders.

Ook in de verwijzing naar resultaten uit eerdere onderzoeken ziet de verdediging een aanwijzing voor contaminatie.46 Zoals uit het rapport duidelijk blijkt, worden de resultaten van het eerdere onderzoek in dit specifieke vooronderzoek (enkel) betrokken in het selectieproces.47 Dat is dus iets anders dan dat die eerdere resultaten betrokken zullen worden in de interpretatie van de resultaten van het nog te verrichten onderzoek.

Vervolgens benoemt de verdediging als ‘meest in het oog springende vraagpunten’ een tweetal onderdelen uit het rapport

Het eerste onderdeel betreft de opmerking in tabel 2 dat vijf fragmenten niet onderzocht zijn en dat niet wordt toegelicht waarom deze fragmenten niet zijn onderzocht.48

In tabel 2 is inderdaad te lezen dat 5 SIN nummers ‘vooralsnog niet onderzocht’ zijn. Dit is in lijn met de vraagstelling aan het NFI, waaruit volgt dat eerst een inventarisatie dient plaats te vinden van de in de wrakdelen aangetroffen deeltjes om ‘een beter beeld te krijgen welke svo’s zullen worden geanalyseerd’. De deeltjes zijn niet aan het NFI aangeboden met de opdracht ze allemaal te onderzoeken, maar met de opdracht om ze eerst te inventariseren om zodoende de keuze te kunnen maken welke deeltjes geanalyseerd moeten worden.

Die verzochte inventarisatie heeft ook plaatsgevonden, zoals blijkt uit hetgeen is beschreven in hoofdstuk 4 ‘Onderzoek’ van Primo 8882. De fragmenten zijn gefotografeerd en onder meer onderzocht op de aanwezigheid van kenmerken die specifiek zijn voor een relatie met een explosie, zoals beroeting, scheurtjes en gesmolten en gekromde oppervlakten. Ook is gekeken naar de aanwezigheid van groene verf, verroeste onregelmatigheden en eenvoudig vast te stellen kenmerken als magnetisme. Alleen als daar na dit vooronderzoek aanleiding voor was, zijn de fragmenten verder onderzocht. Uit het rapport blijkt dus voldoende waarom sommige fragmenten wel en andere nog niet nader zijn onderzocht. Als de verdediging concrete redenen ziet waarom een bepaald deeltje ten onrechte niet nader is onderzocht, kan zij die naar voren brengen. Uit het feit dat zij dat niet doet, maken wij op dat de verdediging kennelijk geen concrete inhoudelijke vragen of bezwaren heeft.

Het volgende onderdeel dat ‘in het oog’ zou springen, betreft een alinea waarin de deskundige beschrijft dat een groot aantal fragmenten (al dan niet vermoedelijk) bestaat uit ongelegeerd staal en dat die mogelijk afkomstig zijn van het gebruikte wapen.49 Onduidelijk zou zijn wat wordt bedoeld met ‘het gebruikte wapen’ en op basis van welke feiten en omstandigheden de deskundige tot dit vermoeden komt.

MH17 is op 17 juli 2014 neergestort. De OVV heeft een ongeval of technisch falen als oorzaak uitgesloten. Dat oordeel wordt niet door de verdediging betwist. Dan resteert dus dat MH17 is neergehaald door middel van een wapen. Het forensisch onderzoek is gericht op het achterhalen welk type wapen dit betrof. Dat onbekend is welk type wapen het betreft, betekent niet dat een deskundige niet mag stellen dát een wapen is gebruikt: het is immers evident dat een wapen is gebruikt. Met ‘het gebruikte wapen’ wordt dus niet meer en niet minder bedoeld dan het wapen waarmee MH17 is neergehaald.

Het rapport geeft wel degelijk inzicht in de ‘feiten en omstandigheden’ op basis waarvan de deskundige oordeelt dat sommige fragmenten mogelijk afkomstig zijn uit het gebruikte wapen. Ik verwijs in dit verband andermaal naar hoofdstuk 4, waarin is beschreven op welke bijzonderheden is gelet bij de inventarisatie. Bij die inventarisatie is gebleken dat sommige deeltjes kenmerken vertonen van een explosie. In een vliegtuig zitten doorgaans geen deeltjes die kenmerken vertonen van een explosie, dus dat een deskundige deze deeltjes kwalificeert als ‘mogelijk afkomstig uit het gebruikte wapen’ is niet vreemd, noch onduidelijk. Dat de deskundige hierover nadere tekst en uitleg zou moeten geven, acht het OM dus niet noodzakelijk.

Alles overziende concludeert het OM dat er geen noodzaak bestaat tot het horen van een deskundige over rapport Primo 8882.

Primo-09126 (randnummers 70-88)
In de randnummers 70 tot en met 88 gaat de verdediging in op Primo-09126, een rapport dat verslag doet van vergelijkend onderzoek aan metaalfragmenten uit wrakstukken en een slachtoffer. De motivering van de conclusie dat beide rapporteurs van dit rapport moeten worden gehoord over “potentiële contaminatie” bevat verschillende onjuistheden.

Het in dit rapport genoemde verslag van de Australian Federal Police (AFP) bevat niet, zoals de verdediging stelt50, ten aanzien van één specifiek fragment al het antwoord op de aan het NFI voorgelegde vraag. De AFP heeft de uiterlijke kenmerken van het betreffende fragment vergeleken met referentiemateriaal, terwijl de vergelijking van het NFI is gebaseerd op de elementsamenstelling van het betreffende fragment en die van het referentiemateriaal. Dit is dus een andere onderzoeksmethode, zoals ook is beschreven in hoofdstuk 4 van het NFI-rapport. De resultaten van de AFP zijn niet méér dan de aanleiding voor het vergelijkend onderzoek van het NFI.

Het volgende punt dat wordt benoemd is dat gebruik is gemaakt van een experimentele methode (randnummers 73 en 74). De verdediging wil de betrouwbaarheid van deze methode toetsen door de onderzoekers daarover te bevragen. Welke vragen de verdediging precies voor ogen heeft, wordt niet duidelijk.

Het gaat hier om de methode micro-computertomografie, oftewel microCT. Dit is een techniek waarbij driedimensionale zwart-witbeelden worden verkregen van relatief kleine objecten. De grijswaarde in deze beelden is een maat voor de dichtheid van het in het object aanwezige materiaal. Met behulp van microCT is het mogelijk de aanwezigheid van andere materialen aan te tonen in het onderzoeksmateriaal. In dit geval is de prop uit de sponning van een cockpitraam (SIN AAHZ3650NL) met behulp van microCT onderzocht. Uit dat onderzoek blijkt niet dat er zich andere materialen of metalen dan roestvaststaal in de prop bevinden.

Anders dan de vraagstelling van de verdediging suggereert, was het onderzoek aan de prop hiermee niet afgerond. Nadat microCT-onderzoek geen aanwijzingen opleverde voor de aanwezigheid voor andere materialen of metalen dan roestvaststaat, is de elementsamenstelling ook nog op een andere, meer gebruikelijke wijze bepaald.51 Ook dat onderzoek heeft uitgewezen dat het gaat om roestvaststaal.52

Het zijn niet de resultaten van het microCT-onderzoek geweest waarmee het verdere onderzoek is verricht, maar de resultaten van het andere onderzoek.53 Er bestaat dus geen belang bij een nadere bevraging over het microCT-onderzoek omdat dit geen invloed zal hebben op de conclusies die wel of niet aan het forensisch onderzoek als geheel kunnen worden verbonden.

De verdediging wenst verder de rapporteurs te horen over de gebruikte Bayesiaanse wijze van rapporteren (randnummer 77). Dat is echter een vraag naar algemene informatie over een standaard werkwijze van het NFI. Daar kan geen deskundigenverhoor bij de rechter-commissaris voor worden gelast. Zulke informatie kan door de verdediging eenvoudig uit open bronnen worden verkregen. In het rapport zelf verwijzen de deskundigen bijvoorbeeld al naar de vakbijlage “De reeks waarschijnlijkheidstermen van het NFI”, die te vinden is op de website van het NFI.54 Het NFI biedt over dit onderwerp ook een openbaar toegankelijke online cursus aan.55 Nu uw rechtbank gewend is om rapporten te interpreteren waarin de onderzoeksresultaten op deze wijze worden weergegeven, is het horen van de deskundigen over dit onderwerp niet noodzakelijk voor enige door de rechtbank te nemen beslissing.

Wat resteert in de motivering van dit verzoek is een moeilijk te volgen betoog dat deels een voorschot lijkt op het pleidooi, en deels gebaseerd lijkt op een onjuiste lezing van het rapport. Zo wordt gesproken over ‘bevindingen die opzij worden gezet’ en hypotheses die worden afgewezen (randnummers 82 en 87), terwijl dat in het rapport niet te lezen valt.

Alles overziende concludeert het OM dat uit de toelichting van de verdediging geen noodzaak blijkt tot het horen van deskundigen over rapport Primo 9162.

Overige rapporten (randnummers 89 - 95)
Pulatov wenst verschillende deskundigen te doen horen over de in bijlage 3 opgesomde rapporten. Daarbij wordt niet gemotiveerd aangegeven welke vragen nog beantwoord moeten worden, omdat dit “onredelijk veel tijd zou kosten” (randnummer 90). Wel wordt vast aangekondigd dat de verhoren van die onderzoekers meerdere dagen per persoon zouden moeten gaan duren (randnummer 92). Zoals in de inleiding al is besproken, kan een dergelijk verzoek niet worden toegewezen. Om te concluderen dat er belang of noodzaak bestaat bij een deskundigenverhoor moet worden geconstateerd dat er relevante vragen te beantwoorden zijn. Zonder concrete motivering gaat dat niet. De verdediging heeft inmiddels zo veel tijd gehad om onderzoekswensen in te dienen dat het ontbreken van die concrete motivering niet te verantwoorden is. Als het gaat om zittingstijd had de verdediging uiteraard haar motivering schriftelijk bekend kunnen maken en die ter zitting kunnen samenvatten.

Het huidige verzoek moet dus bij gebrek aan motivering worden afgewezen.

Primo-06556 (randnummers 96-98)
De verdediging heeft ook vragen over Primo-06556, een rapport met de bevindingen van onderzoek aan een aantal in Wijk bij Duurstede veiliggestelde fragmenten. Dit onderzoek was gericht op het vaststellen van een eventuele relatie met een explosie binnen of buiten het vliegtuig. De verdediging wil de deskundigen bevragen over twee specifieke deeltjes. Eén is een klein stukje roodbruin staal, dat zat vast gesmolten in een onderbroek. Die onderbroek is los aangetroffen tussen de bagage en goederen, dus niet aan het lichaam van een slachtoffer. De onderbroek is op 21 oktober 2014 in Nederland aangekomen, en heeft dus vele maanden in oorlogsgebied gelegen. In die periode is in en om het rampgebied actief gevochten tussen Oekraïense militairen en separatistische strijders. In het rapport wordt benoemd dat het deeltje mogelijk afkomstig is van een wapen dat is gebruikt bij oorlogshandelingen in het gebied waar vlucht MH17 is neergekomen. Ook het andere deeltje is aangetroffen tussen de bagage en goederen. Het bevat geen kenmerken van een explosie, noch residu van explosieve stoffen. De elementsamenstelling komt niet overeen met uit lichamen van slachtoffers veiliggestelde fragmenten. De vragen die de verdediging opwerpt zijn onvoldoende duidelijk en relevant om een verhoor te rechtvaardigen. Dat niet van ieder op de crash site aangetroffen deeltje de exacte herkomst kan worden vastgesteld valt te verwachten. Voor zover de verdediging meent dat deze twee deeltjes die zijn gevonden tussen bagage met zware brandschade een ander licht zouden kunnen werpen op het gebruikte wapen, kan zij vragen hierover stellen aan de nog te verhoren deskundigen over het schadebeeld.

Een verhoor van de rapporteurs van Primo-6556 is dus niet noodzakelijk.

Primo-08139 (randnummers 99 - 108)
Dan komen wij bij de verzoeken van Pulatov over Primo-8139. Dit is een voorlopig rapport uit 2016 over onderzoek naar sporen van explosieven op de wrakstukken van MH17. Ook bij dit verzoek worden vragen geformuleerd alsof het rapport op zichzelf staat, terwijl het gaat om een voorlopig rapport dat is vervangen door een definitief rapport van een latere datum: Primo-8688. Dat gegeven alleen al maakt dat de motivering tekort schiet.

De resultaten van het onderzoek naar explosievensporen op de wrakstukken zijn duidelijk verwoord, en de beperkingen om daaraan meer specifieke conclusies te verbinden ook. Die beperkingen vloeien met name voort uit de lange tijd dat de wrakstukken in oorlogsgebied hebben gelegen en de wijze waarop zij zijn verzameld en vervoerd. Het OM begrijpt niet dat de verdediging deze beperkingen afdoet als ‘speculaties’.56 Laat staan dat deze ‘speculaties’ reden zouden zijn voor een verhoor.

De verdediging meent daarnaast dat het onderzoek onvolledig is omdat geen onderzoek is gedaan naar de detonator van de warhead. Dit onderzoek had kunnen uitwijzen of die detonator PETN bevat.57 De verdediging wil de deskundige hierop bevragen. De verdediging miskent hiermee dat dit onderzoek niet zinvol is: het wel of niet aantreffen van PETN zou immers niets veranderen aan de beperkingen van het onderzoek aan de wrakdelen, te weten het langdurig verblijf van de wrakdelen in oorlogsgebied en de wijze van verzamelen en vervoer. De verdediging laat na concreet te maken welk zinvol onderzoek ten onrechte is nagelaten en wat daar de gevolgen van zouden zijn.

Ook dit verzoek moet daarom bij gebrek aan motivering en relevantie worden afgewezen.

Onderzoek NLR, RMA en TNO
De verdediging heeft verzocht om de verhoren van de rapporteurs van het Nederlands Lucht- en Ruimtevaartcentrum (NLR) (randnummers  160 - 167), de Belgische Koninklijke Militaire School (RMA) (randnummers 140 - 159) en de Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek (TNO) (randnummers 168-186).

Voor een deel zien deze verzoeken op onderzoek dat is verricht in opdracht van de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV). Dit betreft onderzoek naar het schadebeeld van vlucht MH17 dat is verricht door externe deskundigen van TNO en het NLR.

Zoals de verdediging zelf heeft opgemerkt,64 roept dit vragen op over de mogelijkheid om het eindrapport van de OVV en externe rapporten van TNO en het NLR voor het bewijs te gebruiken. Nu er concrete verzoeken zijn gedaan, kunnen die vragen ook gericht beantwoord worden.

Volgens art. 69 van de Rijkswet Onderzoeksraad voor Veiligheid (ROVV) mogen bepaalde informatiebronnen van het OVV-onderzoek niet voor het bewijs worden gebruikt in een strafzaak. Doel van die bewijsuitsluiting is om te voorkomen dat informatie die de OVV heeft verzameld niet ten nadele van betrokkenen gebruikt wordt, bijvoorbeeld in een strafzaak. Daarmee wordt bevorderd dat betrokkenen in alle vrijheid informatie delen, zonder vrees dat zij daarvoor aansprakelijk worden gesteld, en de OVV dus zoveel mogelijk gegevens kan verzamelen voor zijn onderzoek.65

Omdat zulke informatie van betrokkenen ook kan worden opgenomen in het eindrapport van de OVV is er uiteindelijk, na de nodige parlementaire discussie,66 voor gekozen om dat rapport volledig uit te sluiten van het bewijs (art. 69 lid 1 sub f ROVV). Consequentie daarvan is dat het OVV-rapport niet gebruikt mag worden als belastend bewijs tegen Pulatov en de andere drie verdachten. Het rapport mag wél gebruikt worden als ontlastend bewijs67 of voor de beoordeling van de rechtbank van de volledigheid van het strafrechtelijk onderzoek en de mogelijkheden van nader onderzoek.68 Daarom heeft het OM dit rapport ook toegevoegd aan het procesdossier: om zo volledig mogelijk beeld te geven van de beschikbare informatie over de toedracht van het neerstorten van MH17. Om dezelfde reden heeft het OM ook tijdens zijn toelichting op het strafrechtelijk onderzoek verwezen naar de OVV-bevindingen over de geluidsgolven van de CVR: die bevindingen van de OVV waren namelijk in lijn met alle strafrechtelijke bevindingen op grond waarvan een explosie van binnenuit het vliegtuig en een aanval met een gevechtsvliegtuig konden worden uitgesloten. Naar de geluidsgolven op de CVR was dus geen nader onderzoek meer nodig, omdat de bevindingen van de OVV daarover aansloten bij de strafrechtelijke bevindingen van het OM.69 Het OM heeft dat onderzoek van de OVV niet opgevoerd als belastend bewijs, maar als toelichting op zijn conclusie dat hier geen nader onderzoek meer naar verricht hoefde te worden.

Voor het eindrapport is dus duidelijk dat dat niet als belastend bewijs gebruikt kan worden.

Voor de externe rapporten van TNO en het NLR is dat minder duidelijk. Naar de letter van de wet zijn die rapporten geen door de Raad opgestelde of vastgestelde documenten70 in de zin van art. 69 lid 1 sub f ROVV, maar door externe deskundigen opgestelde rapporten die de OVV afzonderlijk openbaar heeft gemaakt. Verder zien die rapporten op de beoordeling van wrakstukken, die ook in het strafrechtelijk onderzoek in beslag zijn genomen. Door strafrechtelijk gebruik van die technische bevindingen komt de bereidwilligheid van getuigen om mee te werken aan OVV-onderzoek niet in het geding. Die wrakstukken zijn stille getuigen die vanzelf hun informatie prijsgeven, geen personen die zwijgen omdat ze later in een procedure kunnen worden betrokken.

De parlementaire geschiedenis is niet eenduidig over de uitleg van deze wettelijke bepaling en de vraag of externe rapporten die bijlagen vormen bij een OVV-rapport voor het bewijs gebruikt mogen worden of niet.71

Wat daar ook van zij, volgens het OM voegen de rapporten over het schadebeeld die het NLR en TNO in opdracht van de OVV hebben opgemaakt niets toe aan de bevindingen die daarover in het strafrechtelijk onderzoek zijn gedaan. Het valt daarom wat het OM betreft niet te verwachten dat rapporten gemaakt in opdracht van de OVV voor het bewijs worden gebruikt. Daarom zien wij geen belang of noodzaak om de rapporteurs hierover te horen. In de toelichting van de verdediging vinden wij in elk geval geen verhooronderwerpen terug die een nieuw of ander licht zouden kunnen werpen op de bevindingen die in het strafrechtelijk onderzoek zijn gedaan. Voor zover de verdediging relevante vragen heeft over het onderzoek van het NLR naar het schadebeeld gedaan in het strafrechtelijk onderzoek, kan zij die al voorleggen aan deskundige Markerink in het lopend onderzoek van de rechter-commissaris.

Lopend onderzoek van de rechter-commissaris
In uw tussenuitspraak van 3 juli 2020 heeft u al verhoren gelast van deskundigen van het NLR en de RMA over het schadebeeld van de MH17 en de berekening van het afvuurgebied. Wat dat schadebeeld betreft, heeft u overwogen dat zij door de rechter-commissaris gehoord zullen worden “over de vraag in hoeverre het op de wrakdelen van MH17 waargenomen schadebeeld duidt op het gebruik van een BUK-raket”.72 Daarbij heeft u overwogen dat de verdediging er belang bij heeft om het ten laste gelegde scenario dat MH17 is neergehaald met een Buk-raket te beproeven en dat “[v]olgens een aantal van door de verdediging genoemde personen (…) het schadebeeld van de MH17 sporen [zou] vertonen van een of meerdere andere wapens”.73 In het nader onderzoek naar het afvuurgebied heeft u ook besloten om een deskundige van Almaz Antey te laten benoemen en deze in het onderzoek te betrekken. Voor beide onderzoeken, naar het schadebeeld en het afvuurgebied, heeft u de zaak van Pulatov naar de rechter-commissaris verwezen.

Die onderzoeken hebben om verschillende redenen nog niet kunnen plaatsvinden.

In het onderzoek naar de afvuurlocatie heeft de rechter-commissaris - ondanks een rechtshulpverzoek in juli jl. waarna meermalen contact heeft plaatsgevonden met de Russische autoriteiten - nog steeds geen rapporten van Almaz Antey ontvangen. Ook is de rechter-commissaris nog niet in staat gesteld om een deskundige van Almaz Antey te benoemen, omdat de daarvoor benodigde informatie nog niet door de Russische autoriteiten is verstrekt. De bal om dit onderzoek van de kant te krijgen, ligt bij de Russische Federatie. Voor het onderzoek naar het schadebeeld ligt die bal al maanden bij de verdediging. Dit onderzoek vangt immers aan met een bezichtiging van de reconstructie van MH17 door een door de verdediging aan te wijzen kundig persoon. Die bezichtiging heeft nog niet plaatsgevonden, omdat de verdediging sinds de beslissing van 3 juli 2020 nog geen kundig persoon heeft aangewezen. Pas nadat die bezichtiging heeft plaatsgevonden én deze kundige persoon voor de verdediging rapport heeft uitgebracht, kunnen de deskundigen van het NLR en de RMA daarop reageren. En pas daarna kunnen de verschillende deskundigen hierover gehoord worden. De start van de verhoren van al deze deskundigen hangt op dit moment dus af van de verdediging en de Russische autoriteiten.

In plaats van de reconstructie te bezoeken met een kundig persoon, waardoor de voorbereidingen van de eerder gelaste verhoren van de deskundigen van de RMA en het NLR in gang kunnen worden gezet, vraagt Pulatov nu opnieuw om een verhoor van al toegewezen deskundigen over dezelfde onderwerpen: onderzoek naar het schadebeeld (randnummers 127-130 over Primo-05604, bijlage 5; randnummers 153 -159 over Primo-12419) en het afvuurgebied (randnummers 160 - 167 over Primo-10509). Dat kunnen wij niet volgen. Dit verzoek is een herhaling van zetten en kost onnodig zittingstijd. Vragen over deze onderwerpen vallen duidelijk binnen het bereik van de eerdere verwijzing van uw rechtbank. Voor zover die vragen door de rechter-commissaris relevant worden geacht, kunnen die in het lopend onderzoek worden gesteld. Wat het OM betreft zijn deze verzoeken dus al eerder toegewezen en hoeven die niet opnieuw besproken te worden.

Aangezien dat al toegewezen onderzoek door de verdediging zelf op gang moet worden gebracht, willen wij haar opnieuw74 in overweging geven om hetzij nu tot uitvoering over te gaan, hetzij van dat onderzoek van de reconstructie door een kundig persoon af te zien. De verdediging heeft vorige week echter duidelijk gemaakt dat zij hier nog steeds niets concreets over kan melden.75 Dan rest ons niets anders dan uw rechtbank te verzoeken hier een termijn voor te stellen. Dat zullen wij doen na de bespreking van alle onderzoekswensen van Pulatov.

Primo-12418 en Primo-12417 (randnummers 140 - 152)
Alleen het verzoek om RMA-deskundigen te horen over rapporten die (gedeeltelijk) zien op los aangetroffen raketdelen (randnummers 140 - 147 over Primo-12418 en randnummers 148 - 152 over Primo-12417), valt niet binnen het bereik van de eerder toegewezen verhoren van deze deskundigen over het schadebeeld van de MH17.

Voor ons is niet begrijpelijk waarom de verdediging dit verzoek niet eerder heeft gedaan. Het OM heeft deze rapporten van de RMA al begin juni in zijn toelichting benoemd. Op de daaropvolgende zittingen eind juni, augustus en september heeft de verdediging hier geen verzoek aan verbonden. Er wordt geen enkele uitleg gegeven waarom zij hier nu pas in de vierde ronde mee komt.

Als wij vervolgens kijken naar de vragen die de verdediging hier nu alsnog over wenst te stellen, dan vinden die al antwoord in de betreffende rapporten.76 Er wordt dus, kort gezegd, naar de bekende weg gevraagd. Het OM ziet geen reden om het lopend onderzoek van de rechter-commissaris te belasten met onnodige vragen, nu dit toch al meer tijd kost dan voorzien.

Notulen RMA/NLR (randnummers 187-191)
Pulatov heeft verder verzocht om stukken aan het dossier toe te voegen.

In de eerste plaats gaat het om eventuele “notulen, verslagen en/of aantekeningen” van een overleg tussen het NLR en de RMA, dat vermeld wordt in het NLR-rapport over de berekening van het afvuurgebied (randnummers 180-184). Met het bestaan van die eventuele stukken is het OM niet bekend. Op haar verzoek op de zitting van juni heeft het OM al verschillende stukken van het NLR en de RMA ter inzage aangeboden aan de verdediging. Nadien heeft de verdediging herhaaldelijk inzage gevraagd en gekregen in andere stukken. Waarom dit voegingsverzoek nu pas op zitting wordt gedaan, en waarom niet eerder inzage is gevraagd aan het OM, is onduidelijk.

De verdediging wil kennis nemen van eventuele “notulen, verslagen en/of aantekeningen” van dit overleg tussen het NLR en de RMA “[o]m te kunnen beoordelen of de deskundigen inderdaad elkaars onderzoek niet hebben beïnvloed” (randnummers 187). Dat is zacht gezegd speculatief. In de door de verdediging aangehaalde bronvermelding in het NLR-rapport wordt vermeld dat er een “meeting” heeft plaatsgevonden met de RMA over de resultaten van de arenatest. Daar is niks vreemds aan, aangezien de RMA en het NLR gezamenlijk betrokken waren bij de uitvoering van de arenatesten in Oekraïne. De RMA heeft de bij die testen verkregen gegevens verwerkt en vastgelegd en vervolgens aan het NLR verstrekt ten behoeve van het onderzoek van het NLR. Ook dat wordt keurig vermeld in het NLR-rapport, waarover de verdediging al zo’n driekwart jaar beschikt, net als de bron van die verwerkte gegevens. Daar hebben wij in onze toelichting in juni ook naar verwezen.77

Overleg over een gezamenlijk uitgevoerde arenatest is iets anders dan elkaars vervolgonderzoeken op basis van de resultaten van die test beïnvloeden. Dat dat vervolgonderzoek door NLR en RMA onafhankelijk van elkaar is verricht, blijkt duidelijk uit de verschillende rapporten. Het verschil tussen de door beide instituten berekende afvuurgebieden illustreert dat.

Wij zien dus geen reden om navraag te laten doen naar het bestaan van notulen, verslagen of aantekeningen van dat overleg. Op basis van de stukken in het dossier en de concepten die ter inzage zijn verstrekt is al meer dan inzichtelijk en controleerbaar hoe het NLR-rapport tot stand is gekomen. Als de verdediging daar nog relevante vragen over heeft, kan zij die zelf aan de NLR- en RMA-deskundigen stellen. Uw rechtbank heeft hun verhoren al eerder toegewezen.

Er bestaat dus geen noodzaak om de rechter-commissaris op de dragen om na te gaan of zulke stukken bestaan, zoals de verdediging vraagt.

Primo-07628 (randnummers 192 -197)
In de tweede plaats heeft de verdediging verzocht om een stuk aan het dossier toe te voegen met Primo-nummer 07628 (randnummers 185-190). Er wordt naar verwezen in Primo-12277, als bron voor de vaststelling dat beide typen Buk-raketten, de 9M38 en de 9M38M1, dezelfde 9N314M warhead kunnen dragen. Eind augustus heeft de verdediging ook al om inzage in dit stuk gevraagd.78 Zoals wij de verdediging toen al schriftelijk hebben laten weten,79 is hier sprake van een verschrijving. Deze verschrijving is niet alleen gemeld in correspondentie, maar is ook in het algemeen relaas gecorrigeerd. In dit proces-verbaal (Primo-12277) is niet bedoeld te verwijzen naar Primo-07628, maar naar 07626. In dit laatste stuk doet de Australian Federal Police verslag van de ontmanteling van twee Oekraïense Buk-raketten, van de typen 9M38M1 en 9M38. In beide raketten zijn toen warheads aangetroffen van het type 9N314M. Met dit verslag is de verdediging genoegzaam bekend: voor haar verzoek om een Australische verbalisant te horen wordt er gericht naar verwezen (randnummers 109-118).
Deskundige Koeberg
Al met al maakt hetgeen de verdediging naar voren brengt voor ons op geen enkel punt duidelijk dat aanvullend forensisch onderzoek noodzakelijk is. Uw rechtbank is echter de enige die dat ten gronde kan beoordelen, omdat bij het noodzakelijkheidscriterium de eigen verantwoordelijkheid van de rechter voor voldragen waarheidsvinding voorop staat. Volledigheidshalve merken wij daarom nog het volgende op. Indien u meent dat het wel in de rede ligt om een onderzoeker van het NFI te laten horen over de meer algemene onderwerpen die de verdediging aan de orde heeft gesteld of over vragen die uw rechtbank zelf nog heeft over het NFI onderzoek als geheel, dan denken wij (subsidiair) dat een verhoor van deskundige Koeberg het meest voor de hand ligt. Hij was vanaf het begin van het onderzoek betrokken en is de auteur van de overkoepelende IDFO-rapporten waarin het meeste NFI onderzoek in samenhang wordt besproken.

De Volvo-truck en de Oekraïense Buk 312
Wat wel concreet is geworden, is dat Kupriyan op 8 juli 2014 betrokken was bij de inbeslagneming van de Volvo-truck waarmee de Buk-TELAR is vervoerd. Daarvoor is ruim bewijs opgenomen in het dossier. Ook daarover wil Pulatov Kupriyan horen. Het enige concrete onderwerp voor verhoor dat wordt benoemd is of “de truck ooit, eerder, is verhuurd aan anderen, onder wie het Oekraïense leger” (randnummers 191-195). Dezelfde vraag wenst Pulatov te stellen aan de eigenaar en een werknemer van het truckbedrijf. De relevantie van deze vraag ontgaat ons. Wat er vóór 8 juli 2014 ook met de Volvo truck gebeurd mag zijn, dat doet niets af aan het bewijs voor het gebruik ervan op 17 en 18 juli 2014. Uit de verklaringen van deze getuigen volgt ook geen wetenschap van wat er op die laatste twee dagen met de Volvo-truck is gebeurd of wat Pulatov daarmee te maken zou hebben gehad.

Daarom heeft Pulatov geen belang bij hun verhoor en moeten deze verzoeken worden afgewezen.

Deze drie getuigenverzoeken worden dan weer in verband gebracht met het verzoek van Pulatov om een Oekraïense (ex-)militair te horen (randnummers 195 en 199-203). Dit betreft een anonieme persoon die in een interview heeft verteld over een Oekraïense Buk met het nummer 312. Pulatov wil van die getuige horen dat het Oekraïense leger in 2014 beschikte over een Buk-TELAR met het nummer 312 die meer dan eens werd vervoerd op een lowboy. Dat zou het heel aannemelijk maken dat de beelden in het procesdossier eigenlijk beelden van die Oekraïense Buk 312 zijn.

Dat lijkt nogal omslachtig en hier kunnen wij de verdediging veel werk besparen. Informatie over een Oekraïense Buk met het nummer 312 gaat op internet al jarenlang rond en is door het onderzoeksteam zorgvuldig bekeken. Oekraïne had inderdaad in 2014 een Buk met het nummer 312 en die Buk werd inderdaad wel eens vervoerd op een lowboy. Open bronnen daarover, inclusief foto’s van die Oekraïense Buk 312, zitten in het dossier. Wij hebben in juni al uitgelegd dat het onderzoeksteam de beelden van de TELAR 3X2 op 17 en 18 juli 2014 in Oost-Oekraïne heeft vergeleken met duizenden beelden van TELARs in Oekraïne en de Russische Federatie. De 3X2 TELAR is dus ook vergeleken met meerdere beelden van de Buk-TELAR 312 van de Oekraïense krijgsmacht. Het zijn twee verschillende TELARS. De truck en de lowboy waarop de Oekraïense Buk 312 op verschillende momenten in 2014 is gefotografeerd en gefilmd verschillen ook van de truck en de lowboy die te zien zijn op het beeldmateriaal van 17 juli 2014. Met een simpele internetzoekslag kan dat worden vastgesteld. Dit is de Oekraïense Buk 312 op een lowboy op filmbeelden die vermoedelijk zijn gemaakt in maart 2014:

En dit is diezelfde Oekraïense Buk 312 naast een van de beelden van de 3x2 Buk op 17 juli 2014:

U kunt zien dat het een andere truck en een andere dieplader is.

Het onderzoeksteam heeft bij de vergelijking van meerdere beelden van de Oekraïense Buk 312 met de beelden van 17 juli 2014 verschillen geconstateerd in onder meer de markeringen op het middendeel, het voertuignummer, het rubberen zijschort en de beugel aan de bovenkant.

In het dossier is de eindconclusie van de vergelijking van al die duizenden TELAR-beelden geverbaliseerd. Dit is niet afzonderlijk op schrift gesteld voor de Oekraïense TELAR 312, omdat er geen enkele aanwijzing is dat deze Buk op 17 juli 2014 bij Pervomaiskyi was of MH17 heeft neergeschoten. Er viel dus niets te weerleggen voor specifiek deze TELAR.

Kort en goed: de informatie die Pulatov met dit getuigenverzoek wenst te verkrijgen, zit al in het dossier. Desgewenst is door de verdediging meer beeldmateriaal van de Oekraïense Buk 312 snel te vinden in open bronnen, zodat zij die beelden zelf kan vergelijken met de beelden in het dossier. Er is dus geen belang om een getuige te horen om feiten bevestigd te krijgen die al in het dossier zijn opgenomen en ook daarbuiten al eenvoudig toegankelijk zijn.

Betrouwbaarheidsgetuigen
Naast gestelde ooggetuigen van het Buk-transport en de raketbaan wenst Pulatov ook getuigen te horen over de betrouwbaarheid van één andere getuige, S21 (randnummers 66-77). Al deze getuigen zijn niet eerder gehoord. Er bevindt zich van hen dus geen belastende verklaring in het dossier om te toetsen. In de motivering van deze getuigenverzoeken wordt nergens een concreet verband gelegd met de rol van Pulatov zelf of met het directe bewijs voor de afvuurlocatie.

Het gaat om:

Kostia (Yaponets) (randnummer 66);
NN Delfin, Ivvanikov en Denis (Gera) (randnummers 67-69);
NN1, NN2 en nn Aleksandr (randnummers 70-72);
Radchenko (Umka) (randnummers 73-74);
Aristov (Bakinets), Roman Ivanov (Permyak), Viktor Aleksandrovich Mukhin (Mukha) en NN (Moriachok) (randnummers 75-77)
Verzoeken om getuigen te horen over de betrouwbaarheid van weer andere getuigen worden vrijwel nooit toegewezen, omdat hetgeen zij kunnen verklaren te ver afstaat van de tenlastegelegde feiten en de rechter doorgaans al voldoende in staat is te oordelen over de betrouwbaarheid van getuigen. [1] Hiervoor kwamen wij al tot de conclusie dat het verzoek om S21 te horen moet worden afgewezen. Voor de verhoren van andere getuigen over de betrouwbaarheid van S21 geldt logischerwijs hetzelfde. Wat deze getuigen mogelijk zouden kunnen verklaren over S21 is zo ver verwijderd van het bewijs voor de ten laste gelegde afvuurlocatie, dat Pulatov geen belang heeft bij hun verhoor.

Telecomgegevens ter toetsing van betrouwbaarheid ‘getuigen’ (deel 4 van 5, randnummers 149-156)
Naast verhoor van de hiervoor genoemde getuigen, vraagt Pulatov ook om de verstrekking van de zendmastgegevens van de telefoons van een groot aantal getuigen die eerder gehoord zouden zijn (pleitaantekeningen deel 4, randnummers 149-156). Op basis daarvan wil hij, “in aanvulling op de verhoren”, de betrouwbaarheid van deze getuigen onderzoeken (randnummers 149 en 156).

Het OM stelt voorop dat de betrouwbaarheid van belastende getuigen in het dossier steeds zo ver mogelijk is onderzocht. Zoals gezegd, is dit onderzoek bij de 226a-getuigen door de rechter-commissaris verricht, mede op basis van telecomgegevens. Per getuige heeft de rechter-commissaris van dit betrouwbaarheidsonderzoek proces-verbaal opgemaakt. Hetzelfde is gebeurd bij X48, die over de afvuurlocatie heeft verklaard, ook op basis van zendmastgegevens. Ook de verklaringen van M58 zijn op hun betrouwbaarheid onderzocht. De resultaten hiervan zijn opgenomen in een proces-verbaal van bevindingen van de politie. Daarin wordt beschreven welk onderzoek er is gedaan naar telecomgegevens en andere objectieve bronnen, zoals foto’s en satellietbeelden.

Het verzoek van de verdediging om zendmastgegevens te ontvangen moet beoordeeld worden op noodzakelijkheid en is om meerdere redenen niet toewijsbaar. Ten eerste bevinden zich onder deze 38 beweerdelijke getuigen verschillende personen die niet eerder zijn gehoord, zoals Aristov, zeven personen met call-signs en de twee onbekende “mannen die in de cabine van de dieplader zouden hebben gezeten”. Nu zij geen verklaring hebben afgelegd, kan de betrouwbaarheid daarvan ook niet onderzocht worden op basis van zendmastgegevens. Ten tweede bevinden zich onder deze 38 personen 21 getuigen die eerder zijn gehoord en waarvan de identiteit omwille van hun veiligheid is afgeschermd door - of met machtiging van - de rechter-commissaris. Door verstrekking van hun telefoongegevens zou hun identiteit bekend kunnen raken en zouden zij in gevaar worden gebracht. Dat is onverenigbaar met de wettelijk genomen afschermingsmaatregelen. Ten derde zijn 10 van deze 21 afgeschermde getuigen zogenaamde 226a Sv-getuigen waarvan de betrouwbaarheid al ten gronde is onderzocht door de rechter-commissaris. Waarom Pulatov de zendmastgegevens zou willen van V54, terwijl de rechter-commissaris op basis van diezelfde telefoongegevens al heeft geoordeeld dat de verklaring van V54 niet betrouwbaar kan worden geacht, is niet duidelijk. Datzelfde geldt voor getuigen V11 en V49: van V49 heeft de rechter-commissaris de betrouwbaarheid niet kunnen vaststellen en alle verklaringen van V11 zijn al uitgesloten van het bewijs. Op de zitting van juni is dit uitgebreid aan de orde gekomen. Belang bij hun zendmastgegevens heeft Pulatov dus niet. Ten vierde vraagt de verdediging ook naar zendmastgegevens van makers van beeldmateriaal, waarvan de identiteit onbekend is gebleven of afgeschermd (zoals S32) of waarvan geen telefoonnummer bekend is. Dit terwijl naar de locatie- en tijdsbepaling van het beeldmateriaal al veel onderzoek is gedaan en de resultaten daarvan in het dossier zitten. Ten vijfde kan het verstrekken van telecomgegevens risico’s voor meerdere personen met zich meebrengen, waaronder ook andere personen dan de gebruiker van het betreffende telefoonnummer. Net als eerder bij de gevraagde index van een onderzoekdossier is een zo breed verzoek als dit daarom onverantwoord in dit onderzoek. Indien overwogen wordt aanvullende telecomgegevens te verstrekken, zal steeds grondig gekeken moeten worden of dat kan zonder personen in gevaar te brengen. Door de brede wijze waarop dit verzoek nu is opgezet, kan de noodzaak daarvan niet worden vastgesteld voor enig individu.

In het licht van al deze omstandigheden is het verzoek van de verdediging onvoldoende specifiek en onvoldoende gemotiveerd. Bij gebrek aan noodzaak moet ook dit verzoek daarom worden afgewezen.

Video Torez (randnummers 255 – 262)
In relatie tot video Torez vraagt Pulatov opnieuw naar informatie die op basis van een beschikking van de rechter-commissaris buiten het dossier is gelaten. In die beschikking staat dat de informatie uit het wél gevoegde proces-verbaal direct ontleend is aan diverse andere processen-verbaal en hiervan een getrouwe weergave geeft. In de beschikking staat óók dat het onthouden van de betreffende processen-verbaal noodzakelijk is in verband met de veiligheid van een of meer getuigen. Voor zover de veiligheid dat toelaat, vinden de vragen van de verdediging al antwoord in het dossier. Dat geldt ook voor de vraag naar fotografische afbeeldingen van video-frames. Meerdere frames van de video zijn opgenomen in de bijlage bij het proces-verbaal waar de verdediging zelf naar verwijst. Ook volgt uit datzelfde proces-verbaal en de beschikking van de rechter-commissaris dat er wel specifieke metadata van het videobestand zijn verkregen, maar dat er om veiligheidsredenen alleen een ruimere opnametijd (‘rond 9 uur’ UTC +3) en ruimere opnamelocatie in het dossier kunnen worden benoemd. Daarmee wordt de verdediging niet “op onoverbrugbare achterstand” gezet. De rechtbank heeft de onderliggende metadata immers ook niet. Verder bevat het dossier ruim ander bewijs voor de plaats, datum en tijdstip waarop deze video is opgenomen.

Foto Snizhne (randnummers 274 – 281)
Verder heeft Pulatov verzoeken gedaan over de foto en video van de Buk-TELAR in Snizhne. Daarmee komt de Buk iets dichter in de buurt van de afvuurlocatie.

Over de foto van de Buk-TELAR op Karapetyan St. in Snizhne vraagt Pulatov zich af of deze daar wel genomen is. Daarvoor wil hij een schrijver van de website Koreandefense.com horen (randnummer 278). Wat deze getuige hem zou kunnen vertellen, is ons niet duidelijk. Deze foto is openbaar gemaakt in een tweet, waarin concreet gesproken wordt over een ‘Buk’ in ‘Snezhnoye’ [7]. De websiteschrijver heeft er vervolgens een satellietfoto van Snizhne bijgepakt en deze vergeleken met de omgevingskenmerken op de foto van de Buk-TELAR. Dat kan iedereen met eigen ogen controleren. Meer valt daar niet over te zeggen, ook niet door de getuige. Bij dit verhoor heeft Pulatov dus ook geen belang.  Daarnaast heeft hij verzocht twee verbalisanten, Primo 17-184 en Primo 17-154, te horen over hun inspanningen om de identiteit van de maker van deze foto te achterhalen. De reden hiervoor is dat de verdediging wil “onderzoeken of daadwerkelijk alles wat redelijkerwijs kan worden verwacht is gedaan om de authenticiteit en betrouwbaarheid van deze afbeelding vast te stellen” (randnummer 280). Getuigenverhoren zijn geen evaluatiegesprekken. Het Openbaar Ministerie is verantwoordelijk voor het onderzoek en kan daarop worden aangesproken. Als Pulatov meent dat het onderzoek onvolledig is geweest, moet hij aangeven welk onderzoek er dan nog zou moeten plaatsvinden en welk belang hij daarbij heeft. Dat hebben we niet van hem gehoord.

Video Snizhne (T0522 dig00131XX2378 en digi07691XX2378, randnummers 282 - 294)   
Pulatov spreekt verder over nader onderzoek naar de video van de Buk in Snizhne (randnummers 282-294). Naar die video wordt al onderzoek verricht door de rechter-commissaris op vordering van het Openbaar Ministerie. De verdediging heeft nu aangekondigd dat zij op basis van de uitkomst van dat onderzoek van de rechter-commissaris zal bepalen of zijzelf nog om nader onderzoek naar deze video zal vragen. De laatste stand van zaken van het onderzoek van de rechter-commissaris is dat zij het voornemen heeft om hiervoor forensische deskundigen uit Zweden te benoemen. Een land dat geen MH17-slachtoffers te betreuren heeft gehad en geopolitiek te boek staat als een neutrale staat. Toch heeft de verdediging afgelopen vrijdag, de dag na de laatste zitting, de onpartijdigheid en onafhankelijkheid van deze deskundigen in twijfel getrokken, onder meer omdat de Zweedse minister van Buitenlandse Zaken in 2018 in een tweet haar steun heeft uitgesproken aan het JIT-onderzoek (bijlage 1). Die reactie heeft ons verbaasd, omdat die Zweedse tweet in lijn is met resolutie 2166 van de VN Veiligheidsraad, waarin alle VN-lidstaten worden opgeroepen om het strafrechtelijk onderzoek te ondersteunen. Verder hebben wij al op 29 juli op dit Zweedse nationale forensisch instituut gewezen (bijlage 2) en heeft de verdediging nooit eerder bezwaar gemaakt. [8] Wij begrijpen nu wel beter waarom het eigen deskundigenonderzoek van de verdediging niet van de grond komt: als zelfs een enkele steunbetuiging van een politieke functionaris aan effectief onderzoek naar het neerschieten van MH17 al genoeg is om een deskundige uit dat land te wantrouwen, zal het inderdaad heel moeilijk worden om een ‘neutrale’ deskundige te vinden. Zolang deze Zweedse deskundigen nog geen rapport hebben opgeleverd, komen we in elk geval niet toe aan die eventuele toekomstige onderzoekwensen van Pulatov en blijft dit onderzoek naar de video in Snizhne - wat hem betreft - nog een tijdje liggen.

Voor nu beperkt hij zich tot het verzoek om de processen-verbaal van veiligstellen van twee versies van deze video aan het dossier toe te voegen (randnummer 287) en om de maker van de video te horen (randnummer 289). Informatie over het veiligstellen de video en onderzoek naar de inhoud ervan is al in het dossier opgenomen [9]. Een proces-verbaal over het veiligstellen van een video voegt daar niets aan toe. Het verzochte verhoor van de maker van de video is gericht op het vaststellen van het tijdstip, de locatie en de authenticiteit van de opname. Wij stellen vast dat Pulatov dit verzoek al eerder, tenminste in juni, had kunnen doen. Zoals gezegd, heeft het OM al in maart deskundigenonderzoek gevorderd naar de authenticiteit en het tijdstip deze video. Toen zijn wij ook ingegaan op de stelling van de Russische Federatie dat deze video mogelijk gemanipuleerd zou zijn en al op 16 juli 2014 zou zijn geupload. Vraag is dan ook of het gevraagde verhoor nu noodzakelijk is. Gelet op het feit dat de afvuurlocatie er niet op staat, de video niets zegt over de betrokkenheid van Pulatov en er forensisch onderzoek naar deze video wordt gedaan, is die noodzaak er niet.

Video Luhansk (randnummers 295 – 312)
Tot slot wil Pulatov een rij getuigen horen over de video van de Buk in Luhansk (randnummers 295-312). Gehoord moeten worden: de verbalisant die onderzoek heeft gedaan naar de video, de SD-kaart en de camera waarmee de video zou zijn gemaakt, kolonel Yanovski, minister Avakov, leden van de geheime observatie-eenheden van de Oekraïense inlichtingendienst MVD en als laatste de maker van de video. De verdediging wenst al deze getuigen een hoop vragen te stellen, maar laat de onderzoeksbevindingen die zijn gedaan ten aanzien van deze video onbesproken. Daarbij wenst de verdediging allerlei vragen te stellen over onderwerpen die niet concreet worden betwist en waar al uitgebreid onderzoek naar is verricht, zoals de authenticiteit en de plaatsbepaling van de video. Wat deze verhoren daar nog aan kunnen toevoegen of afdoen, wordt niet uitgelegd. Verder zouden wij deze video van de Buk-TELAR op de terugweg in Luhansk eenvoudig kunnen wegdenken, zonder dat dit ook maar iets zou afdoen aan het bewijs voor de afvuurlocatie bij Pervomaiskyi, dat zo’n 70 kilometer verderop ligt. Voor het beantwoorden van deze bewijsvraag zijn de verhoren dus niet relevant.

Ontbrekende stukken (randnummers 331 – 346)
Pulatov beklaagt zich vervolgens over “ontbrekende stukken” die “in weerwil van de auteur” buiten het dossier zouden worden gehouden. Over deze gang van zaken zou de dossiervormer Primo 17-181 moeten worden gehoord. Deze klacht lijkt gebaseerd op een gebrek aan kennis van de Nederlandse strafvordering. In het Nederlandse strafproces is het Openbaar Ministerie verantwoordelijk voor de samenstelling van het dossier dat aan de rechtbank wordt aangeleverd (art. 149a lid 1 Sv). De mening van verbalisanten wordt daarbij door het Openbaar Ministerie zeker betrokken, maar is niet doorslaggevend. In een groot onderzoek heeft het Openbaar Ministerie de taak er voor te zorgen dat het procesdossier niet belast wordt met grote hoeveelheden irrelevante stukken. Dat zou het strafproces nodeloos vertragen. Dat kan er toe leiden dat in processen-verbaal bijvoorbeeld wordt verwezen naar grote bijlages, maar deze bijlages zelf niet worden gevoegd als zij niet relevant zijn. De raadslieden van Pulatov hebben sinds februari de tijd gehad om inzage te vragen in niet-gevoegde stukken, en alle concrete verzoeken die ook maar enigszins relevant zouden kunnen zijn, zijn ingewilligd. Daarmee heeft hij ruim de gelegenheid gehad kennis te nemen van niet-gevoegde stukken. Het verzoek tot het horen van de dossiervormer moet dus worden afgewezen, omdat hij niet degene is die heeft bepaald welke stukken wel en welke stukken niet gevoegd moesten worden. Alle vragen over de samenstelling van het dossier kunnen aan het Openbaar Ministerie worden gesteld.

Ook verzoekt Pulatov om toevoeging aan het dossier van zes processen-verbaal. Drie daarvan zitten al in het dossier. De andere drie betreffen processen-verbaal over het veiligstellen van informatie, waar geen relevante informatie inzit die zich nog niet in het dossier bevindt. Ten aanzien van zulke stukken staat in het algemeen relaas uitgelegd waarom die niet in het dossier zijn opgenomen. De verdediging legt niet uit waarom deze stukken in weerwil van die toelichting in het dossier toch relevant zijn. Ook dit verzoek moet daarom worden afgewezen.

Rapporten KNMI (randnummers 347-373)
De verdediging gaat vervolgens in op het al genoemde KNMI-rapport. In dit rapport wordt van acht beeldbestanden het tijdstip van opname bepaald. Pulatov wenst de rapporteur onder meer te vragen naar de onderzoeksmethode, de reikwijdte van zijn onderzoek en de startinformatie die hij had. Al deze informatie is al in het rapport opgenomen. Daarnaast wil de verdediging vragen hoeveel satellietbeelden rapporteur tot zijn beschikking had, terwijl dit in het rapport is beschreven. Onjuist is de suggestie van de verdediging dat ESA heeft aangegeven dat van 17 juli 2014 geen satellietbeelden beschikbaar zouden zijn. Uit de rapporten van de ESA blijkt precies van welk gebied op 17 juli 2014 wel en van welk gebied geen satellietbeeld beschikbaar was. Onjuist is ook de stelling van de verdediging dat ESA geen MSG-satellietbeelden in haar onderzoek zou hebben betrokken. Het tegendeel is waar. De focus van de verdediging op de satellietbeelden in relatie tot dit KNMI-rapport is opmerkelijk. Uit het rapport blijkt namelijk dat de opnametijdstippen worden afgeleid uit de richting van de op beeldmateriaal zichtbare schaduw. In het rapport is die schaduw per beeldmateriaal met gele pijlen weergegeven. De satellietbeelden zijn slechts gebruikt om te beoordelen of de op het beeldmateriaal zichtbare bewolking overeenkwam met het wolkenbeeld van de satellietbeelden. Nu alle vragen - voor zover al relevant - in de rapporten al worden beantwoord, ontbreekt de noodzaak de rapporteur te horen.

Getuigen in verband met rookspoorfoto’s (randnummers 481-497)
Naast onderzoekswensen over beeldmateriaal over de route van de Buk-TELAR heeft Pulatov ook gevraagd om verhoren van getuigen over foto’s van een rookspoor. Daarmee komt hij al wat dichter bij de afvuurlocatie.

Getuige A26 (randnummers 481-483), die alleen telefonisch gehoord is, heeft een uitspraak gedaan over een rookspoorfoto en het weerbeeld van die dag. Hij heeft geen bijzondere kennis van die foto: hij bespreekt die als internetgebruiker die die middag ook in de omgeving was. Omdat er al meer objectief onderzoek  naar die rookspoorfoto is gedaan, ook met betrekking tot het weerbeeld van die middag, heeft Pulatov geen belang om A26 over die foto te bevragen.

Pulatov wil ook de maker van die rookspoorfoto horen. Hier komen we op een punt waar het verschil tussen het verdedigingsbelang en het noodzakelijkheidscriterium zichtbaar wordt. De rookspoorfoto vormt bewijs voor de afvuurlocatie. Als de verdediging dit verzoek tijdig had gedaan, in juni, dan zouden wij hebben geconcludeerd tot toewijzing. Immers, de verdediging moet de ruimte krijgen om belastend bewijs te toetsen en hoe duidelijker bewijs belastend is en relevant voor de zaak van een verdachte, hoe minder motivering nodig is om nader onderzoek toegewezen te krijgen. Als het verzoek tijdig was gedaan, had hij net als getuige RC02 nog voor februari gehoord kunnen worden. Er was ook alle aanleiding om het verzoek tijdig te doen. De rookspoorfoto is al in juni ter zitting getoond en het onderzoek ernaar is toen ook toegelicht.

Omdat Pulatov het verzoek pas in deze late fase doet en daar geen begrijpelijke uitleg voor geeft, kan het gevraagde verhoor alleen worden toegewezen als het objectief gezien noodzakelijk te noemen is. Gelet op het feit dat de rookspoorfoto bepaald niet het enige, en ook niet het sterkste bewijs is voor de afvuurlocatie, is dat niet snel het geval. De motivering van dit verzoek is zeer beperkt: Pulatov wil de getuige blijkbaar alleen bevragen over de wijze waarop hij zijn camera met SD-kaart aan de SBU heeft overgedragen. Dat dat voor enige beslissing van belang is, valt niet in te zien gelet op het feit dat het plaatsvinden van die overdracht al uit het dossier blijkt en Pulatov niet uitlegt wat de precieze wijze daarvan relevant maakt.

Getuige S13 (randnummers 495-497) zou gevraagd moeten worden naar informatie waarvan we al uit zijn eerste verklaring weten dat hij die niet heeft: de identiteit van de maker van andere rookspoorfoto’s. Hier herhalen we nog maar eens wat we in juni al onder de aandacht brachten: voor de beoordeling van onderzoekswensen is relevant of de inhoud van het dossier wel ruimte laat voor de aan het verzoek ten grondslag gelegde mogelijkheid, die via getuigenverhoren zou moeten worden onderzocht. Scheele zegt het zo:

de aan het verzoek ten grondslag gelegde argumenten moeten wel een begin van aannemelijkheid, een begin van houdbaarheid of deugdelijkheid hebben, ofwel de inhoud van het dossier moet ruimte laten voor de aan het verzoek ten grondslag gelegde mogelijkheid, die dan via het getuigenverhoor zou moeten worden onderzocht. Het mag niet te speculatief zijn, er moet een kans van slagen zijn.

De wens van een verdachte om de feiten in de wereld te plooien naar zijn hand is geen alternatieve grondslag voor een verhoor. Het enige andere vraagpunt in relatie tot S13 betreft de nieuwssite waarop de foto is gepubliceerd. De naam van die website staat gewoon in de correspondentie met S13 die bij zijn verklaring is gevoegd  en wordt nog eens herhaald in het Zaaksdossier Afvuurlocatie.

Uitleg tapgesprekken (deel 4 van 5, randnummers 157-186)
Verder wenst de verdediging, al dan niet in voorwaardelijke zin, een deskundige te horen over het afluisteren in oorlogstijd (randnummer 167) en verschillende getuigen te horen over het gebruik van codewoorden in tapgesprekken (randnummers 174-178), het telefonisch verspreiden van desinformatie (randnummers 179-183) en het gebruik van beveiligde communicatiemiddelen en persoonlijk contact voor belangrijke onderwerpen (randnummers 184-185).

Wat het OM betreft staat niet ter discussie dat er in de omgeving van Pulatov is afgeluisterd, dat uit meerdere gesprekken blijkt dat DPR-strijders zich daar wel bewust van waren, dat er telefonisch codewoorden werden gebruikt, dat er ook buiten de telefoon om met elkaar werd gesproken en dat ook met beveiligde middelen werd gecommuniceerd. In juni hebben wij er al op gewezen dat wij juist vanwege het gebruik van beveiligde telefoons ook gespreksinformatie zijn misgelopen.

Dit alles is ook in andere onderzoeken naar georganiseerde criminaliteit een gegeven. Ook daarin komen alle soorten codewoorden voor, afhankelijk van het onderwerp en de personen die ze gebruiken. Van het bekende ‘bruin’ en ‘wit’ tot ‘hele’ of ‘halve concertkaartjes’ tot ‘duiven’, ‘soep’ en ‘spaghettisaus’ voor drugs en ‘sleutels’ voor allerhande wapens. Ook in deze zaak hebben wij gezien dat verschillende personen uit de omgeving van Pulatov uiteenlopende codewoorden gebruiken.

Over deze stellingen van Pulatov zijn wij het dus ook zonder nader onderzoek al eens. Er kunnen alleen niet de verstrekkende conclusies worden verbonden die Pulatov graag ziet. De beperkingen aan het gebruik van codetaal die we in de meeste strafrechtelijke onderzoeken zien, constateren wij namelijk ook in dit dossier. Soms zijn beveiligde verbindingsmiddelen niet beschikbaar, of te ver weg of buiten gebruik. Soms vergeten mensen dat zij over een open lijn spreken of maken zij om een andere reden een fout. Wat de oorzaak ook is: ook in dit dossier zien we dat regelmatig informatie over open lijnen wordt gedeeld die daarover eigenlijk niet besproken zou mogen worden.

Codetaal kent eveneens zijn beperkingen. Ook in dit dossier zien we dat codewoorden niet voor iedereen de vaste, zelfde betekenis hebben. Soms wordt hetzelfde voorwerp aangeduid met verschillende codewoorden. Soms zoekt een beller duidelijk naar de betekenis van het codewoord dat zijn gesprekspartner gebruikt. In andere gevallen spreken gesprekspartners eerst vrijuit om pas later over te stappen naar meer versluierd taalgebruik.Dat codewoorden werden gebruikt, betekent dus nog niet dat die ook consistent werden gebruikt en dat iedereen die wel eens een codewoord heeft genoemd over de universele betekenis daarvan gehoord kan worden. Onderzoek naar de betekenis van gebruikte codewoorden zal steeds gericht moeten worden per persoon en per gesprek. In de codetaal in dit dossier zit te weinig consistentie om te denken dat iemand gesprekken waar hij zelf niet aan heeft deelgenomen kan duiden.

Semenov (randnummers 174-175 en 182-183)
Semenov heeft een tapgesprek met Dubinskiy gevoerd dat in het dossier wordt aangemerkt als een vermoedelijke aankondiging van de komst van de Buk-TELAR. Daarmee is duidelijk dat Pulatov een belang heeft bij de ondervraging van Semenov over dat gesprek. Of nu ook geconcludeerd moet worden dat het gevraagde verhoor noodzakelijk is, is aan uw rechtbank. Voor een eerlijk proces hoeft dat niet: er is zoveel ander bewijs in het dossier dat niet gezegd kan worden dat zelfs in deze late fase nog een verhoor van Semenov noodzakelijk is. Voor de volledigheid van het onderzoek zien wij ook geen noodzaak. Als we Semenov eerder hadden kunnen horen, hadden we dat zeker gedaan, maar een verklaring van hem is geen voorwaarde voor het kunnen vaststellen van de feiten.

Om uw rechtbank volledig te informeren hebben wij deze week nog bij de Oekraïense autoriteiten laten navragen of zij informatie hebben over de huidige verblijfplaats van Semenov. Dat hebben zij niet. Wij zien dan ook geen mogelijkheid voor uitvoering van een verhoor van Semenov als uw rechtbank het zou toewijzen.

Plotnitskiy, Bugrov en Manohin (randnummers  176-181)
Bij het gevraagde horen van Plotnitskiy, Bugrov en Manohin (randnummers  176-181) heeft Pulatov geen belang. De gesprekken waaraan zij deelnemen hebben betrekking  op andere Buk-systemen dan de ten laste gelegde Buk-TELAR (randnummers 179-181) of zien op de afvoer van de ten laste gelegde Buk (randnummers 176-178). Een nader onderzoek naar die gesprekken zal het oordeel van uw rechtbank niet kunnen beïnvloeden. Daarvoor staan zij te ver af van het directe bewijs voor de tenlastelegging.

Dubinskiy en Semenov (randnummers 182-183): Dubinskiy bespreken we later bij Deelneming, en Semenov hebben we hiervoor al besproken.

Kupryan/Batya (randnummers 184-186)
Ook bij het voorwaardelijke verzoek om een verhoor van Kupryan ten slotte (randnummers 184-186) heeft de verdediging geen belang. Anders dan de verdediging stelt, geeft zijn verklaring geen steun voor de algemene stelling van Pulatov dat belangrijke onderwerpen nooit over de telefoon, maar in persoon werden besproken. Kupriyan stelt weliswaar dat hij bepaalde opdrachten in de regel in persoon van Girkin ontving (“he used to tell that sort of thing in person”), maar verklaart evengoed dat er telefonisch rapport werd uitgebracht door de ondergeschikte aan Kupryan (“that’s why I wanted to hear the recording of our conversations with him reporting to me”). Nog daargelaten dat aan een verhoor over de gewoontes van Girkin natuurlijk geen conclusies kunnen worden verbonden over de gewoontes van Pulatov, faalt dit verzoek dus bij gebrek aan feitelijke grondslag.

3NFI (deel 4 van 5, randnummers 402 – 435)
De volgende vragen van de verdediging gaan over een drietal NFI-rapporten.

Over het eerste rapport, Primo-06616, wil de verdediging 5 getuigen horen: twee militair adviseurs en drie NFI-deskundigen. Zij wil de kennis, ervaring en expertise van allen onderzoeken omdat zij allen hebben aangegeven geen eerdere of eigen ervaring met het gebruik van Buk-TELARS te hebben. De verdediging beantwoordt daarmee zelf al de vragen die zij wenst te stellen, zodat een verhoor over deze onderwerpen niet noodzakelijk is.

De gevraagde verhoren zouden gericht moeten zijn op de conclusies die worden getrokken in het rapport. Daar kunnen dus ook alleen de opstellers van het rapport over worden bevraagd, niet de militair adviseurs. Noodzakelijk lijkt zo’n verhoor van deze opstellers ons niet. Dit rapport is maar een klein onderdeel van het gehele onderzoek waarmee de herkomst van de Buk-TELAR is vastgesteld. Het onderzochte beeldmateriaal bevindt zich in het dossier, zodat de waarnemingen van de deskundigen zelf gecontroleerd kunnen worden. Gelet op de zeer beperkte reikwijdte van de beschreven conclusies en de mogelijkheid om die zelf met het beeldmateriaal te beoordelen, valt niet in te zien dat Pulatov een belang heeft bij deze gevraagde verhoren. Daar komt bij dat onduidelijk is welke informatie nu gezocht wordt met een verhoor. Uit het rapport blijkt dat de in het rapport beschreven beperkingen invloed hebben gehad op de conclusies. Een concrete vraag daarover, die van belang kan zijn voor een beslissing van uw rechtbank, hebben wij in de motivering niet aangetroffen.

Het tweede rapport betreft Primo-12574. Dit is een rapport dat wij in onze toelichting op het onderzoek in juni uitgebreid hebben besproken. Wij hebben daarbij ook afbeeldingen uit het rapport op zitting getoond. Zoals gezegd heeft de verdediging zelf in juni al uitgebreid stilgestaan bij het onderwerp contextinformatie in deskundigenonderzoek. Er was dus al in juni alle aanleiding om vragen over dit rapport te formuleren. Onbenoemd blijft waarom dat niet eerder gebeurt dan nu. Waarom de totstandkoming van de onderzoeksvragen relevant kan zijn voor enige door uw rechtbank te nemen beslissing, blijft eveneens onbenoemd. Het gaat hier om validerend deskundigenonderzoek naar beeldmateriaal, niet om forensisch onderzoek naar een complexe plaats delict waarin tal van keuzes mogelijk zijn. Het rapport vormt zelf geen belastend bewijs, maar valideert alleen belastend bewijs. Dat is een relevant verschil voor de vraag welk nader onderzoek nog noodzakelijk kan worden geacht. Tenslotte menen wij dat kennisname van het rapport, dat overigens maar door één deskundige is opgesteld, redelijkerwijs geen vragen oproept over de conclusies. Dit alles beziend, menen wij dat de gevraagde verhoren niet noodzakelijk zijn.

Het voegen van aanvragen is dat evenmin. Zoals wij al eerder hebben opgemerkt, zijn in de NFI-rapporten de onderzoeksvragen en de totstandkoming daarvan voldoende verantwoord. Pulatov benoemt geen feiten of omstandigheden die nader onderzoek hiernaar vereisen.

Datzelfde geldt voor de verzoeken die voortkomen uit veronderstelde onduidelijkheid over de chronologische volgorde van de totstandkoming van de rapporten. [47] Die volgorde is duidelijk en blijkt uit het dossier.

Het laatste rapport betreft Primo-13488 - een rapport waarin het NFI naar aanleiding van bevindingen van het KNMI nader onderzoek verricht aan één specifieke afbeelding. Dit onderzoek is verricht door deskundige Zoun. Pulatov spreekt over meerdere onderzoekers die gehoord zouden moeten worden. Het is evident dat deskundigen die niet betrokken zijn bij dit onderzoek hierover ook niet moeten worden gehoord. De vraag die aan het NFI is voorgelegd – vormen de bevindingen van het KNMI aanwijzingen voor manipulatie? – is door Zoun met één woord beantwoord: nee. Waar Zoun eerder de beweerdelijke aanwijzingen voor manipulatie van de Russische Federatie heeft onderzocht, heeft hij hetzelfde gedaan met één specifiek schaduwbeeld waar het KNMI op heeft gewezen. Het is niet meer dan zorgvuldig dat ook die mogelijke aanwijzing aan een beelddeskundige van het NFI wordt voorgelegd. De verdediging stelt dat de conclusie van het NFI dat er geen aanwijzingen zijn dat de afbeelding is gemanipuleerd zonder nadere onderbouwing of uitleg onduidelijk zou zijn. Een uitgebreide onderbouwing is echter te lezen op pagina 6 van het rapport. Ook dit rapport is al in juni ter zitting inhoudelijk besproken en de afbeelding waar het om gaat is toen ter zitting getoond. Waarom dat vijf maanden later pas leidt tot een onderzoekswens, begrijpen wij niet en is ook niet toegelicht.

Het OM concludeert dat ook ten aanzien van dit rapport de noodzaak ontbreekt een of meer deskundigen te horen.

Getuigen Forensisch Onderzoek (grondmonsters) (deel 4 van 5, randnummers 439-470)
De verdediging wenst drie NFI-deskundigen te horen als getuigen over onderzoek waarvan het NFI heeft geconcludeerd dat er uit de onderzoeksresultaten geen conclusie is te trekken over de afvuurlocatie. Over aanvullend onderzoek naar de aanwezigheid van chemische sporen van een BUK-raket in grondmonsters heeft het NFI geconcludeerd dat dit niet kansrijk en bovendien niet veelzeggend is. Over aanvullend elektronenmicroscopisch onderzoek aan die grondmonsters heeft het NFI geconcludeerd dat dit niet erg kansrijk en zeer tijdrovend is.

Deze conclusies trekt het NFI na onderzoek van grondmonsters van een locatie waar zeker een Buk-lancering heeft plaatsgevonden. In deze grondmonsters zijn geen verbrandingsresten van brandstof zoals gebuikt in een Buk-raket zijn aangetroffen, waarna is besloten af te zien van nader onderzoek van de andere grondmonsters.

Pulatov trekt ongemotiveerd in twijfel of de wel door het NFI onderzochte grondmonsters zijn genomen op een locatie waar daadwerkelijk een Buk-lancering heeft plaatsgevonden. Het dossier biedt daarover echter concrete informatie waar de verdediging niets tegenover stelt.

De conclusie van het NFI dat nader onderzoek zinloos is, is bovendien uitgebreid toegelicht. Het NFI heeft vastgesteld dat in verbrandingsmonsters van raketbrandstof voornamelijk ammonium, perchloraat en chloride voorkomt. Die stoffen zou je dus in de grond kunnen aantreffen. Chloride en ammonium zijn echter sowieso aanwezig in het milieu en vormen dus niet zonder meer een indicatie voor verbranding. Met andere woorden: als die stoffen in grondmonsters worden aangetroffen, hoeft dat niet te betekenen dat een Buk-raket is gelanceerd. De afwezigheid van die stoffen na enige tijd zegt evenmin iets. Het zou kunnen betekenen dat er geen Buk-raket is gelanceerd, maar de verbrandingsproducten kunnen ook in de grond zijn gedegradeerd of weggespoeld door bijvoorbeeld regenwater, of verplaatst en verdund door agrarische bewerking. [60] Gelet op deze bevindingen van het NFI, is evident dat nader onderzoek naar deze specifieke grondmonsters niets toevoegt. Het horen van deskundigen daarover is dus niet noodzakelijk.

Je zou je natuurlijk kunnen afvragen waarom het JIT is overgegaan tot het verzamelen van grondmonsters als onderzoek daarnaar nietszeggend is. Het moge duidelijk zijn dat als dit op voorhand al duidelijk zou zijn geweest, die grondmonsters ook niet genomen zouden zijn. De resultaten van het onderzoek van het NFI waar dit uit volgt, waren op dat moment echter nog niet bekend.

Pulatov wil ook stukken aan het dossier doen toevoegen betreffende de grondmonsters. In de toelichting daarop spreekt de verdediging over “de noodzaak van eventueel verder onderzoek” (randnummer 458). Het ‘eventuele’ en voortbordurende karakter van dat onderzoek kan op zich al een stevige contra-indicatie voor noodzakelijkheid genoemd worden.

De verklaring van Bensmann zou aan het dossier moeten worden toegevoegd, zodat duidelijk wordt wanneer Bensmann zijn grondmonsters heeft genomen. Dit blijkt echter al uit een artikel van Bensmann, dat is opgenomen in het dossier: half november 2014. Uit dit artikel blijkt ook wat Bensmann naar Oost Oekraïne bracht: zijn zoektocht naar de afvuurlocatie. Dat onderzoek begint in Zaroschenske, waar niemand volgens Bensmann een BUK heeft gezien of gehoord. Na een tip van een (volgens Bensmann) lokale chef van de separatisten van Snizhne genaamd Bondarenko belandt Bensmann op een veld vlakbij een spoor en een fabriek, ten Noorden van Snizhne. Op dat veld zou hij half november zijn grondmonsters hebben genomen. Omdat de gevraagde informatie al in het dossier aanwezig is, is voeging van het gevraagde stuk hoe dan ook overbodig – nog daargelaten de vraag of het enig belang kan dienen.

Datzelfde geldt voor het verzoek tot toevoeging aan het dossier van een NFI-rapport van 5 december 2016. Uit Primo-08139 blijkt dat een uitgebreider rapport zal volgen, maar dat de conclusies naar verwachting niet zullen afwijken. Dat die conclusies inderdaad niet zijn veranderd, blijkt uit Primo-09856. Dáár staat (onder verwijzing naar aanvragen 140 en 153) immers dat het aantreffen van chemische verbrandingssporen niet kansrijk en niet veelzeggend is. Nu het verrichte onderzoek al in twee rapporten wordt beschreven en de conclusie helder is, heeft het voegen van het rapport van 5 december 2016 geen meerwaarde. Ook dit verzoek kan dus niet noodzakelijk genoemd worden.

Nadere informatie rechtmatigheid Primo-verbalisanten (deel 4 van 5, randnummers 543-548)
Pulatov herhaalt zijn verzoek om informatie over alle verbalisanten die proces-verbaal hebben opgemaakt onder nummer. De motivering die daarvoor naar voren wordt gebracht is de constatering dat van de vier personen die betrokken waren bij de vondst van raketdelen in Oost-Oekraïne twee wél opsporingsambtenaren zijn en twee niet, terwijl zij in een relaas-verbaal worden aangeduid als vier verbalisanten en het Openbaar Ministerie die aanduiding ter zitting heeft herhaald bij de bespreking van dat verbaal. Die aanduiding is inderdaad onjuist. Dat is dus een vergissing in een relaas-verbaal, die ter zitting is herhaald.

Wat echter niet klopt, is de meermalen herhaalde stelling van de verdediging (zie randnummers 541 en 547) dat deze vergissing niet uit het dossier zou blijken. In de stukken waarnaar in dat relaas-verbaal verwezen wordt, valt al te lezen dat van de vier genoemde personen twee werkzaam zijn bij de Koninklijke Marechaussee (dat zijn dus verbalisanten), en één (Primo17-511) werkzaam is bij de Landmacht.

Dit is de eerste pagina uit het verhoor dat is afgenomen van Primo17-511. Er staat:

“Primo 17-511 is vanuit zijn functie van de Koninklijke Landmacht in de periode van 19 juli 2014 tot en met 08 mei 2015 met onderbrekingen in Oekraïne geweest. Dit in het kader van een repatriëringsmissie dat is ingesteld naar aanleiding van de vliegramp met vlucht MH17 op 17 juli 2014.”

Hoewel het OM het betreurt dat deze twee abusievelijk zijn aangeduid als ‘verbalisant’, terwijl er bij de Landmacht geen verbalisanten werken, is er nooit verwarring geweest over hun functie. Die stond al vermeld in de eerste aanlevering van het dossier. In september jongstleden - nog voor het verhoor van deze vier personen - zijn nadere stukken verstrekt aan de verdediging waaruit ook ten aanzien van Primo-512 expliciet blijkt dat deze bij Defensie werkt en geen opsporingsambtenaar is.

De verdediging gaat er bovendien aan voorbij dat het hier gaat om twee medewerkers van Defensie die wel een Primo-nummer hebben gekregen, maar nooit een proces-verbaal hebben opgemaakt. Zij zijn door verbalisanten als getuigen gehoord over hun bevindingen. Zij hebben van die bevindingen zelf geen verbaal opgemaakt. Alle passages die de verdediging vervolgens aanhaalt over ‘verbalisanten onder nummer’ zijn op deze twee personen dus niet van toepassing. Zij hebben wel een nummer, maar zij zijn geen verbalisanten. Er zijn in het dossier ook geen processen-verbaal die met hun nummers zijn ondertekend. Al met al gaat het hier dus over een verschrijving in een proces-verbaal en daaruit voortkomende verwarring bij de verdediging over de vraag wie wel en wie niet als ondertekenaar van een proces-verbaal in dit dossier voorkomt. Die verwarring is bij deze opgelost en dit verzoek moet daarom worden afgewezen bij gebrek aan feitelijke grondslag.

Vinder en de aanwijzer van de buis (deel 4 van 5, randnummers 554-555)
Pulatov verzoekt uw rechtbank het OM opdracht te geven de namen en contactgegevens van de vinder en de aanwijzer van de buis aan te leveren aan de rechter-commissaris. Een dergelijke opdracht moet kennelijk een gewenst getuigenverhoor van een of meer personen uit de omgeving van de gevonden raketdelen dienen. Uit de eerdere beschikking van de rechter-commissaris ten aanzien van dat ‘bijzonder beslag' en haar brief van 21 september 2020 blijkt echter duidelijk dat er reeds is gezocht naar maximale informatieverstrekking over het vinden van deze raketdelen en ook dat informatie over personen in die omgeving niet geopenbaard kan worden zonder hen in gevaar te brengen. Daarbij geldt ook onverkort wat wij eerder hebben aangegeven: er is uitgebreid (forensisch) onderzoek gedaan naar deze gevonden delen. Ook zonder de gevraagde verhoren kan hun bewijswaarde effectief worden getoetst. Deze verzoeken moeten daarom worden afgewezen.

Voetnoten
[1] Zie bijvoorbeeld pleitaantekeningen deel 4 van 5, randnummer 273.

[2] Tussenuitspraak d.d. 3 juli 2020.

[3] Verklaring Pulatov, d.d. 16 februari 2020, vanaf 13:09 min: “ja ik ben vrijwillig lid geworden van de volksmilitie van Donbas op 2 mei na de gebeurtenissen in Odessa”.

[4] E-mail van verdediging d.d. 10 juni 2020.

[5] Zie: brief OM, d.d. 27 augustus 2020, p.7; brief OM, d.d. 28 augustus 2020, p. 2.

[6] Uit brief verdediging 3 september 2020: ‘een goed beeld te kunnen krijgen van de rolverdeling en verhouding tussen en van onze cliënt, de andere verdachten en/of andere personen, om in het verlengde daarvan een(beter) beeld te kunnen krijgen van de taken, verantwoordelijkheden, bezigheden, zeggenschap en invloed die aan onze cliënt worden toegeschreven’.

[7] Verklaring Pulatov, transcript van video afgespeeld tijdens onderzoek ter terechtzitting d.d. 3 november 2020: 1:39:55:04 tot en met 40:19:19 en 01:58:37:04 tot en met 01:58:49:07.

[8] Zie Reactie OM 26 juni 2020

[9] Standpunt OM ter terechtzitting van 26 juni 2020.

[10] Pleitaantekeningen 3 november 2020 (deel 1 van 5), randnummer 5.

[11] Zoals ter zitting besproken op 31 augustus 2020.

[12] Brief aan verdediging d.d. 10 juli 2020.

[13] Het Advocatenblad 3 februari 2020.

[14] Zie Primo-14293, p. 179: op 18 oktober 2019 heeft het OM rechtshulpverzoeken gedaan aan de Russische autoriteiten om de drie Russische verdachten te horen, op 28 februari 2020 werd door de Russische autoriteiten medegedeeld dat Pulatov zich op zijn zwijgrecht beriep.

[15] Tussenuitspraak dd. 3 juli 2020, p.26.

[16] Pleitaantekeningen 3 november 2020, deel 1 van 5, randnummers 38-41.

[17] Pleitaantekeningen 23 juni 2020 deel 3 van 9, randnummers 1-13.

[18] Zie art. 360 Sv.

[19] Melai/Groenhuijsen, aantekening 1 bij artikel 360 Sv.

[20] Handboek strafzaken par. 26.7.4

[21] Vgl HR 17 juni 2008, ECLI:NL:2008:BC9532, NJ 2008, 361 waarin de verdediging verzocht om het verhoor van de rechter-commissaris teneinde van hem te vernemen wat de betrokken getuigen tegenover hem hebben verklaard met betrekking tot gegevens waaromtrent door hem op de voet van artikel 187d Sv was beslist dat deze niet ter kennis van de officier van justitie, de verdachte en diens raadsman dienden te komen.

[22] Vgl HR 1 juli 2017, ECLI:NL:HR:2017:1015 m.nt. Kooijmans, r.o. 3.5

[23] Dat geldt dan voor verzoeken tot het horen van getuigen en deskundigen. Andersoortige verzoeken, zoals het opmaken van een deskundigenrapport, kunnen niet gelijk worden gesteld met het verzoek tot horen van een getuige of deskundige en voor dat soort verzoeken blijft dus het ‘gewone’ noodzaakscriterium gelden (Zie noot Silvis onder 7 en 8 Bij HR 19 juni 2007, VA 2008/7 en HR 19 juni 2007, LJN BA5856).

[24] Zie bijvoorbeeld ECLI:NL:PHR:2018:229, pt. 3.10.

[25] Zie bijvoorbeeld ECLI:NL:PHR:2020:398, pt. 55-56 en noot Borgers onder HR 1 juli 2014, ECLI:NL:HR:2014:2856 (NJ 2015, 323).

[26] HR 1 juli 2014, ECLI:NL:HR:2014:1496, r.o. 2.76, HR 23 januari 2018, ECLI:NL:HR:2018:72, m.nt. Kooijmans.

[27] Openingswoord OM d.d. 9 maart 2020

[28] Hoewel de rechtbank deze zitting niet had ingepland voor regie, kon deze daar zonder meer voor gebruikt worden. Dat heeft de verdediging ook gedaan, door verzoeken te doen tot voeging van stukken (pleitaantekeningen d.d. 31 augustus 2020, randnummers 6-36). Tijdens de regiebijeenkomst van 25 augustus 2020 heeft de rechter-commissaris erop gewezen dat verzoeken die raken aan het lopende onderzoek (naar het schadebeeld en de werking van de Buk-raket) steeds tijdig aan de rechtbank gedaan moesten worden, in belang van de voortgang van dat onderzoek (proces-verbaal van de rechter-commissaris van 28 augustus 2020, p. 6).

[29] Zie C.P.J. Scheele, in: M.F. Attinger e.a./P.A.M. Mevis e.a., Handboek Strafzaken, Deventer: Wolters Kluwer, elektronische versie, bijgewerkt tot 1 maart 2018, nr. 26.7.6.

[30] Zie Parket Hoge Raad 21 november 2017, ECLI:NL:PHR:2017:1471 r.o. 5.7 en punt 4 van noot Borgers onder HR 30 september 2014, ECLI:NL:HR:2014:2856 (NJ 2015, 323)

[31] Eenvoudig in open bronnen te vinden, bijvoorbeeld door te zoeken op naam op https://www.researchgate.net/.

[32] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 15 i.c.m. 17 t/m 26.

[33] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 22.

[34] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 23.

[35] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 24.

[36] Pleitaantekeningen 22 en 23 juni 2020, deel 3 van 9, randnummer 4.

[37] Zie toelichting verdediging 22 juni 2020, deel 3, o.a. randnummers 6, 12, 53, 54.

[38] Toelichting OM 8-10 juni 2020, alternatieve scenario’s.

[39] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 55.

[40] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 54, waar het woord ‘herzien’ is onderstreept.

[41] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 57 en 58.

[42] Deskundige Vermeij heeft op 1 mei 2015 al gerapporteerd over één van de in Primo-4162 (bijlagen FO dossier) genoemde deeltjes, te weten SIN AAHJ9117NL, en niet valt in te zien hoe ruim twee jaar na dato nog geen uitspraak kon worden gedaan over het resultaat van de vergelijking tussen dit stuk van overtuiging en referentiemateriaal afkomstig uit mogelijke wapensystemen (randnummer 54, 55 en 56). Primo-4162 is in de maand mei 2015 opgemaakt; er is dus geen sprake van het opmaken van een rapport ‘twee jaar na dato’. Daarnaast luidde de opdracht aan de deskundigen in Primo-4162: ‘onderzoek of sprake is van een relatie met een explosie binnen of buiten het vliegtuig’ en niet: ‘onderzoek of een relatie bestaat met referentiemateriaal afkomstig uit mogelijke wapensystemen’. En verder beschrijven de deskundigen op pagina 15 dat ‘de overeenkomsten tussen deze deeltjes staal onderling en tussen deze deeltjes en referentiemateriaal afkomstige wapensystemen zal nog verder worden onderzocht’. Dat is dus een veel breder vervolgonderzoek dan de verdediging schetst: het betreft immers niet enkel nader onderzoek aan SIN AAHJ9117NL, maar nader onderzoek aan alle deeltjes én het nadere onderzoek betreft niet alleen de vergelijking met referentiemateriaal, maar ook de vergelijking van de staaldeeltjes onderling.

[43] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 62 en 63.

[44] Tabel 1 op pagina 3 van het rapport bevat een overzicht van de stukken van overtuiging, oftewel het te onderzoeken materiaal. Ten aanzien van 11 van de 15 SIN nummers wordt aangegeven dat mogelijk sprake is van metalen fragmenten, waarbij per SIN-nummer soms meerdere fragmenten zijn veilig gesteld . In Tabel 2 worden diezelfde stukken van overtuiging omschreven, waarbij concreet wordt aangegeven wat de resultaten zijn van het onderzoek aan welke deeltjes. Uit die beschrijving blijkt dat van een deel van de aangetroffen deeltjes is gebleken dat het kunststof deeltjes betreft. Ook zijn deeltjes die vóór het onderzoek als ‘mogelijk metaalfragment’ waren omschreven als zaadjes geïdentificeerd. Verder is gebleken dat een aantal deeltjes aluminium betreft. Los van het gegeven dat de opdracht aan het NFI niet betrof om de herkomst van de deeltjes te onderzoeken, maar om te onderzoeken of sprake was een relatie met een explosie, valt uit tabel 2 op te maken dat elke keer als wordt aangegeven dat de herkomst onduidelijk is het deeltjes betreft waarvan na onderzoek is gebleken dat het geen metalen delen betrof. Waarom die delen en andere metaaldelen niet nader zijn onderzocht, blijkt ook uit het rapport. Ten aanzien van deze delen zijn immers geen aanwijzingen gevonden dat er een relatie is met een explosie in het algemeen of een explosie binnen of buiten het vliegtuig in het bijzonder. Om die reden kan ten aanzien van die specifieke delen ook geen uitspraak worden gedaan over een relatie met een explosie (laatste alinea van Hoofdstuk 5, Resultaten en Interpretatie, p. 15 en Conclusie, p. 15 van Primo-4162).

[45] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 65.

[46] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 65.

[47] Zie Primo-8882 (bijlagen FO dossier), p. 2335: “Uit resultaten van eerder onderzoek is enigszins duidelijk geworden welk soort fragmenten afkomstig kunnen zijn van het gebruikte wapen. (…) In een overleg op 20 januari 2015 is daarom besloten om het vooronderzoek vooral te richten op het selecteren van fragmenten die…”

[48] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 68.

[49] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 69.

[50] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 71.

[51] Zie hoofdstuk 4.2 in combinatie met 5.2 en tabel 6 in Primo 9126.

[52] In het rapport staat letterlijk: Het roestvaststaal bevat ongeveer 14,3% chroom, 0,6% nikkel, 0,3% mangaan en 0,1% koper met de elementen aluminium, fosfor, titanium, vanadium, kobalt en molibeen op niveaus van 0.02 – 0.1%.

[53] Zie hoofdstuk 5, Resultaten, in het bijzonder 5.2, van Primo-9162 (bijlagen FO dossier).

[54] Zie de uitgebreide toelichting in voetnoot 15 van Primo-9162 (bijlagen FO dossier), p. 2518 en https://www.forensischinstituut.nl/publ … idstermen.

[55] Beschikbaar op: https://nfitraining.nl/elearn/.

[56] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 102 i.c.m. 100 en 101.

[57] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummers 107 en 108.

[58] Bijlage 1 van Primo 11330 (bijlagendossier), p. 11686, waarin melding wordt gemaakt van een kennelijke standaard instructie voor eindassemblage.

[59] Brief van OM aan raadslieden d.d. 7 oktober 2020, p. 5.

[60] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 118, voetnoot: “Zie pagina 24 van 56, 2e alinea en 25 van 56, 3e alinea van onderaf gezien”.

[61] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 121.

[62] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 121.

[63] Toelichting Openbaar Ministerie d.d. 26 juni 2020.

[64] Pleitaantekeningen deel 3 van 5, randnummer 130.

[65] TK 2002-2003, 28634 (R1727), nr. 3, p. 33.

[66] Zie TK 2002-2003, 28635, nr. 5, p. 15, nr. 8, nr. 17, p. 9 en 11 en nr. 18, p. 4; Handelingen II 26 juni 2003, 83-4771 en 27 mei 2004, 78-5040.

[67] Rechtbank Amsterdam, 4 december 2017, ECLI:NL:RBAMS:2017:8896.

[68] ECLI:NL:PHR:2010:BO2966; ECLI:NL:RBROT:2017:7538; ECLI:NL:RBAMS:2017:8896.

[69] Zie toelichting OM, d.d. 10 juni 2020 (onderzoek alternatieve scenario’s), paragrafen 3.1, 3.2 en 4.2.1.

[70] De wet spreekt van ‘door de raad opgestelde documenten’. In de wetsgeschiedenis wordt ook gesproken van door de raad ‘vastgestelde’ documenten. Zie TK 2002-2003, 28634 (R1727), nr. 3, p. 34.

[71] Zie met name TK 2002-2003, 28632 (R1727), nr. 1; TK 2002-2003, 28634 (R1727), nr. 5, p. 15; TK 2002-2003, 28634 (R1727), nr. 18, p. 4 en Handelingen II 26 juni 2003, 83-4771.

[72] Tussenuitspraak d.d. 3 juli 2014, p. 28.

[73] Tussenuitspraak d.d. 3 juli 2020, p. 13.

[74] Zie brief van OM aan raadslieden d.d. 11 september 2020, p. 17.

[75] Pleitaantekeningen deel 2 van 5, d.d. 3 november 2020.

[76] Zo blijkt uit de tekst en bronvermelding van Primo-12418 op welke gegevens dit rapport is gebaseerd (randnummers 143 - 147). Eveneens wordt in de tekst en bronvermelding van Primo-12417 al vermeld op grond waarvan de rapporteurs – in de woorden van de verdediging “concluderen een logische uitleg te hebben gegeven” (randnummer 151) en op basis van welk bron zij overeenkomsten hebben vastgesteld tussen raketdelen die zijn veilig gesteld in het rampgebied en bij de arenatesten (randnummer 152).

[77] Inleiding onderzoekswensen en forensisch onderzoek, p. 14 t/m 17, 30 en 31.

[78] Brief raadslieden aan OM d.d. 27 augustus 2020 (‘ontbrekende stukken’), p. 2.

[79] Brief OM aan raadslieden d.d. 11 september 2020, p. 4.

[80] Zie bijvoorbeeld EHRM, Constantinides tegen Griekenland (76438/12), 6 oktober 2016, §§ 37-52.

[81] HR 4 juli 2017, ECLI:NL:HR:2017:1015 m.nt. T. Kooijmans (NJ 2017, 440) r.o. 3.6

[82] HR 4 juli 2017, ECLI:NL:HR:2017:1015 m.nt. Kooijmans (NJ 2017, 440) 3.7.2 en 3.7.3

[83] Zie bijvoorbeeld randnummers 65, 68, 77 en 114.

[84] Een enkele betwisting door de verdediging, terwijl in het dossier ook ander bewijsmateriaal voorhanden is dat de verklaring van de getuige bevestigt, is onvoldoende motivering (HR 4 juli 2017, ECLI:NL:HR:2017:1220, (NJ 2017/442) r.o 3.3). Naarmate er meer steunbewijs in het dossier zit voor de verklaring van de getuige, dient de onderbouwing van het verzoek en het gewicht van de concrete en objectieve aanwijzingen dat de verklaring niet juist is van groter gewicht zijn om een nader verhoor te kunnen rechtvaardigen. Het feit dat er steunbewijs is, is immers een indicatie voor de juistheid van de verklaring van de getuige. De motivering van zo’n verzoek zal dan ook aandacht moeten besteden aan dat steunbewijs en moeten inhouden een (deugdelijke) argumentatie dat en waarom aan dat steunbewijs onvoldoende waarde toekomt (C.J.P. Scheele, het beoordelen van getuigenverzoeken, strafblad 2017 par 5.4).

[85] Rechtbank Rotterdam 28 november 2018, ECLI:NL:RBROT:2018:10294

[86] HR 26 september 2017, ECLI:NL:HR:2017:2497, r.o. 3.5

[87] Zie o.a. HR 17 juni 2008, ECLI:NL:HR:2008:BD2578, r.o. 3.11 en EHRM 25 november 2003, appl.no. 48668/99 (dec.) (Nikka/Zweden), p. 8.

[88] HR 1 juli 2014, ECLI:NL:HR:2014:1496 (NJ 2014, 441) r.o. 2.76 en de noot onder 8 van Borgers bij dat arrest (“[…]de vraag of het horen noodzakelijk is wordt mede bepaald aan de hand van gezichtspunten zoals de voortgang (dan wel de vertraging) van het proces”); HR 31 maart 2015, ECLI:NL:HR:2015:772, r.o. 2.4 en PHR 21 maart 2006, ECLI:NL:PHR:2006:AU9125 r.o. 14

[89] Toelichting OM, onderzoek naar het hoofdscenario, 8-10 juni 2020, p. 7.

[90] reactie OM 26 juni 2020, deel I van II, p.26

[91] In de processen-verbaal ex art. 226e  Sv van de rechter-commissaris worden al dergelijke factoren besproken en  wordt voor zover mogelijk inzage gegeven in wat de getuige daarover heeft verklaard en welke conclusie de rechter-commissaris daaraan verbindt over de betrouwbaarheid van de verklaring. Zie bijvoorbeeld het proces-verbaal over V22, waarin de rechter-commissaris aangeeft te hebben onderzocht of V22 persoonlijke, politieke of zakelijke of andere belangen heeft bij het afleggen van deze verklaring., onder meer door V22 te ondervragen over zijn/haar persoonlijke situatie, over de inkomstenbron(nen), over de familierelaties, over het al dan niet bestaan van politieke contacten en politieke voorkeuren. In het proces-verbaal over V47 heeft de rechter-commissaris onder meer vermeld dat V47 heeft verteld hoe hij/zij in contact is gekomen met de SBU. Ook benoemt de rechter-commissaris dat de mogelijke invloed van informatie uit de media tijdens het verhoor aan de orde is gekomen. De getuige toonde zich bewust van die mogelijkheid, maar was stellig dat hetgeen hij/zij heeft verklaard de eigen waameming betreft en geen later uit de media verkregen informatie, aldus de rechter-commissaris.

[92] Kop van paragraaf 2.2.2, die randnummers 47 t/m 124 omvat.

[93] Tussenbeslissing Rb 3 juli 2020, p. 23.

[94] Ook nu geldt weer dat wij voor alle getuigen van wie de identiteit niet blijkt uit het dossier spreken over hij en zijn waar bedoeld wordt hij/zij en zijn/haar.

[95] Proces-verbaal van de zitting in maart, p. 31.

[96] Pleitaantekeningen 23 juni 2020 deel 9, p. 2.

[97] Brief OM aan voorzitter en raadslieden d.d. 3 maart 2020 met aankondiging vorderingen tot horen van (onder meer) deze getuigen.

[98] Standpunt OM voortgang proces 10 maart 2020, par 5.3.1

[99] Pleitaantekeningen deel 4, bijvoorbeeld randnummers 16-22.

[100] Zie Toelichting OM, onderzoek hoofdscenario, p. 9.

[101] Ten aanzien van getuige V45 overweegt de rechter-commissaris dat de getuige een betrouwbare verklaring heeft afgelegd over de eigen waarnemingen, maar dat de betrouwbaarheid van dingen die de getuige van anderen heeft gehoord niet goed kan worden beoordeeld. Zie Getuige V45, proces-verbaal van verrichtingen en bevindingen ex artikel 226e Sv, d.d. 11 februari 2020.

[102] Vgl. HR 19 april 2011, ECLI:NL:2011:BP3820, r.o. 3.3.

[103] Zie deel 3, deelneming, § 1.5.6.

[104] Een zoekopdracht op naam en call-sign volstaat. Zie bijvoorbeeld https://www.imrussia.org/media/pdf/An_I … _Name.pdf, p. 67 (Gilazov).

[105] Primo-13816 (dossier getuigen), p. 2159-2160: “Q: Did you ever see a BUK system during the conflict in eastern Ukraine? A: No. Q: In Snizhne? A: No.”; Primo-13822 (dossier getuigen), p. 2192: “Q. Did you see the BUK on 17 July 2014 in Snizhen? A: No.; Primo-13907 (dossier getuigen), p. 2234-2235: “Q: That's OK. However, now we are talking about the BUK that was in Snezhnoye on July 17. A: I didn't see it. (…)  Q: Give a shake to your memory. Q: Could you be at the launch site on that day?  A: No. {laughing}. I'm telling you, no, I don't know where it was. (…) I did not see the launch.”

Onderzoekswensen
Na deze inleiding over de reikwijdte van het onderzoek in dit proces zullen we nu de verschillende onderzoekswensen bespreken.

Linguïstisch expert en Koreets (randnummers 6-13)
Pulatov vraagt om nader onderzoek naar een gesprek van 17 juli 2014 dat in het dossier aan hem wordt toegeschreven. De andere deelnemer is Koreets (Tskhe).12 Dat is een relevant gesprek, want er wordt in gesproken over het neerschieten van een ‘Sushka’ die vlak daarvoor een civiel vliegtuig neergehaald heeft. Het gesprek is gevoerd met het nummer dat eindigt op -511. Over dat nummer heeft Pulatov op video zelf verklaard dat het in 2014 zijn telefoonnummer was en men hem op dat nummer altijd kon bereiken.

Pulatov vraagt in zijn videoverklaring na het beluisteren van het gesprek: “Ja, maar wie zijn dat? […] Ik kan ze ook niet herkennen.” 13 Vervolgens zegt hij: “De Koreyets, die is duidelijk.”14

Hieruit valt op te maken dat Pulatov in ieder geval aangeeft niet de stem te herkennen die gebruik maakt van zijn telefoonnummer. Mogelijk heeft dat er mee te maken dat het een gesprek is dat op een meer opgewonden toon wordt gevoerd dan de meeste andere gesprekken in het dossier, zo begrijpen wij van verbalisanten die Russisch spreken.

Onduidelijk blijft of Pulatov stelt Koreets wel of niet te kennen. Zijn uitlatingen zijn op dat punt innerlijk tegenstrijdig, en er is niet op doorgevraagd. In het dossier zitten meerdere andere gesprekken uit dezelfde periode tussen dat nummer van Pulatov en Koreets, die ook wel Tskhe wordt genoemd.15 In een gesprek op 16 juli 2016 om 13:22:24 uur vertelt Koreets tegen Pulatov dat op dat moment een ‘Zushka’ en een crew bij hem zijn. Pulatov beveelt hem dan op te trekken naar Stepanovka.16 ‘Zushka’ is de bijnaam voor ZU-23 luchtafweergeschut, zo valt af te leiden uit verschillende tapgesprekken in het dossier.17 In een gesprek van 16 juli 2014 om 15:28:24 uur geeft Pulatov aanwijzingen aan Koreets dat deze de lucht in de gaten moet houden omdat daar een ‘mother fucker’ vliegt.18 Pulatov heeft deze en andere gesprekken tussen zijn telefoonnummer en Koreets als audiobestanden verstrekt gekregen.19 Als we een ruimere periode bekijken zijn er nog aanvullende gesprekken tussen deze twee beschikbaar, maar die zijn niet in het procesdossier gevoegd bij gebrek aan relevantie. Gesprekken in juni en juli 2014 zijn al wel ter inzage aan de verdediging verstrekt.

Als we op basis van al deze informatie de balans opmaken, constateren wij dat we op dit moment de noodzaak van nader onderzoek naar dit tapgesprek niet zien. Onderzoek naar manipulatie komt sowieso niet in beeld, want het enige dat Pulatov duidelijk naar voren brengt is dat hij in dit gesprek zijn stem niet herkent. Dat levert geen aanwijzing op voor manipulatie. Pulatov heeft inmiddels honderden audiobestanden van gesprekken van dit telefoonnummer kunnen naluisteren en ook kunnen controleren aan de hand van metadata en historische verkeersgegevens.20 Dat hij van een aantal gesprekken bevestigt dat hij ze gevoerd heeft en geen enkel ander gesprek dan dit betwist, bevestigt de conclusie die wij eerder hebben getrokken op basis van het uitgebreide validatie-onderzoek naar de telecomgegevens: er is geen reden om manipulatie van gesprekken te veronderstellen. Dat Pulatov in één gesprek zijn stem niet herkent, levert ook geen manipulatiehypothese op die zinvol onderzocht kan worden.

Het laat wel de mogelijkheid open dat iemand anders dan Pulatov dit gesprek met Koreets heeft gevoerd. De videoverklaring van Pulatov hierover levert echter veel vragen op. Kent Pulatov Koreets nu wel of niet? Heeft Pulatov ook de andere gesprekken met Koreets in zijn bezit afgeluisterd? Die gaan ook over luchtafweer, dus kunnen zijn geheugen wellicht opfrissen.

En heeft Pulatov het gesprek waarin hij zijn stem niet herkent ook beluisterd in samenhang met de gesprekken die hij voert over hetzelfde onderwerp er voor en er na? Het gesprek met Koreets staat immers niet op zichzelf. Kort er voor belt Pulatov met Kharchenko.21 In dat gesprek vertelt Kharchenko aan Pulatov dat zij een Sushka hebben neergeschoten die kort daarvoor een Chinese passenger vehicle had neergeschoten. Minder dan een uur na het gesprek met Koreets belt Pulatov met Dubinskiy en vertelt Pulatov dat de Buk een Sushka heeft neergehaald nadat die Sushka de Boeing had neergeschoten.22 Het zou heel goed kunnen dat Pulatov zelf zijn relatie met Koreets en ook dit specifieke gesprek wel weer kan plaatsen als hij het beluistert in samenhang met die andere gesprekken.

Maar ook als dat niet zo is, kan onderzoek er naar niet noodzakelijk worden geacht. Dit gesprek is onderdeel van een serie van meerdere samenhangende gesprekken over hetzelfde onderwerp. Kharchenko vertelt aan Pulatov over het neerschieten van een vliegtuig. Pulatov vertelt dat vervolgens verder, eerst aan Koreets en dan aan Dubinskiy. Pulatov betwist de gesprekken met Kharchenko en Dubinskiy niet. Of hij tussen die twee gesprekken wel of niet een gesprek van dezelfde strekking met Koreets heeft gevoerd, maakt voor de beslissingen van uw rechtbank niet uit.

Er is ook geen reden te denken dat onderzoek naar dit ene gesprek meer informatie kan opleveren over andere afgeluisterde gesprekken dan Pulatov zelf naar voren kan brengen. Hij beschikt inmiddels al meer dan acht maanden over de audiobestanden van zijn eigen gesprekken die het belangrijkst zijn voor het bewijs.23 En hij beschikt ook al maanden over alle gegevens en audiobestanden van honderden andere eigen gesprekken. Als daar iets mis mee was, dan hadden we dat nu echt wel gehoord. Pulatov erkent bovendien dat het -511 nummer bij hem in gebruik was en zegt dat men wist dat hij op dat nummer altijd te bereiken was. Bij deze stand van zaken is het door Pulatov niet herkennen van de eigen stem in één enkel gesprek dat niet doorslaggevend is voor het bewijs geen reden voor nader onderzoek. Pulatov heeft al alle middelen in handen om zelf grondiger te kijken naar samenhangende gesprekken en op die manier zijn geheugen op te frissen.24

Kharchenko (randnummers 14-17 en 39-45) en Girkin (randnummers 31-34)
Pulatov wil zijn medeverdachten Kharchenko (deel 4, randnummers 52-58 en deel 5, randnummers 14-17 en 39-45) en Girkin (deel 5, randnummers 31-34) over meerdere onderwerpen als getuigen doen horen. Dat hij daar belang bij heeft, behoeft geen uitgebreide motivering. Zij hebben nauw met hem samengewerkt op en rond 17 juli 2014, en onze beschuldiging is dat zij met elkaar het misdrijf hebben gepleegd.

Van medeverdachte Kharchenko is bekend dat wij verschillende pogingen hebben gedaan om hem te horen. Wij hebben ook veel moeite gedaan om Kharchenko op de hoogte te stellen van zijn strafproces. Geen van die pogingen heeft geleid tot een reactie. Er is geen woon- of verblijfplaats van hem bekend en geen manier waarop met hem contact kan worden opgenomen.25

Van Girkin is wel een woonplaats bekend, maar hij heeft al vele malen duidelijk aangegeven niets met dit proces te maken te willen hebben.26 De oproep om vragen van het Openbaar Ministerie te beantwoorden zijn naar zijn bij de Russische autoriteiten bekende adres gestuurd. Daarop heeft hij niet gereageerd.27 In april en mei van dit jaar heeft Girkin nog in interviews herhaald geen medewerking te verlenen aan dit strafproces.28 Hij heeft als verdachte ook het recht om geen vragen te beantwoorden als getuige.

Het is redelijkerwijs uit te sluiten dat Kharchenko en Girkin binnen aanvaardbare termijn als getuige kunnen worden gehoord. Daarom moet dit verzoek worden afgewezen, hoe graag wij ook – net als Pulatov - vragen zouden willen stellen aan hen.

Dubinsky (deel 4, randnummers 182-183 en deel 5, randnummers 18-23)
Voor medeverdachte Dubinskiy ligt dit anders. Ook hij heeft lang medewerking aan dit proces geweigerd.29 Recent heeft Dubinskiy echter een interview gegeven waarin hij zich tot het Openbaar Ministerie en de rechtbank richt en commentaar geeft op de beschuldigingen tegen hem.30 Wij hebben vanaf maart steeds gezegd dat wij graag het standpunt van de verdachten horen in dit proces, en dat wij als Openbaar Ministerie ook de taak hebben om de gerechtvaardigde belangen van de verdachten te bewaken. Daarom spelen wij nu het video-interview met Dubinskiy af, zodat zijn standpunt in dit proces gehoord wordt. Wij zullen later vandaag nog verzoeken deze beelden toe te voegen aan het procesdossier in alle vier de zaken. De video begint bij de eerste passage waarin Dubinskiy over dit proces spreekt.

Wij hebben goed geluisterd naar de uitlatingen van Dubinskiy, zoals wij vorige week goed hebben geluisterd naar Pulatov. Het is belangrijk dat zij zich nu hebben uitgelaten over dit strafproces en de beschuldigingen tegen hen. Het is ook goed te horen dat de verdachten die hier niet vertegenwoordigd zijn, zoals Dubinskiy, in staat zijn hun proces adequaat te volgen. De uitlatingen van beide verdachten zijn nu afgespeeld hier op de zitting, zodat uw rechtbank ze kan meewegen bij de beoordeling van de onderzoekswensen en het bewijs.

De verklaring van Dubinskiy
Dubinskiy geeft aan dat tapgesprekken volgens hem gemanipuleerd zijn en dat hij informatie kreeg over een Oekraïense Buk die op 17 juli 2014 bij Zaroshchenske was. Van wie hij die informatie kreeg wil hij niet vertellen. Verder zegt hij dat hij geen contact heeft gehad over een Buk-TELAR met het Russische Ministerie van Defensie en ook niet met militairen van de 53e brigade. Dat is een opmerkelijk nauwe ontkenning van de beschuldigingen tegen hem. We horen Dubinskiy nadrukkelijk niet ontkennen dat hij betrokken is geweest bij het aansturen van het transport en de bewaking van de Buk-TELAR. Dat hij in ieder geval bij het transport betrokken was, heeft Dubinskiy inmiddels ook al meermalen bevestigd: zowel in een afgeluisterd telefoongesprek31 als tegen een getuige32 als op het internetforum Glav.ru. Op 24 juli 2015 stuurde Glav gebruiker ‘Karahan’, geïdentificeerd als Dubinskiy33, namelijk het volgende bericht:

“Sorry, ik herhaal, wat betreft de Boeing geen enkel commentaar. Vooral omdat ik niets te maken heb met de BUK, behalve het transport”.34

De manier waarop Dubinskiy zich uitlaat over van hem afgeluisterde gesprekken is in opvallend algemene zin. Wij hebben in maart op zitting al uitgebreid uitgelegd dat we navraag hebben gedaan bij deskundigen hoe onderzocht kan worden of tapgesprekken gemanipuleerd zijn. De uitkomst daarvan is dat onderzoek naar algemene stellingen over manipulatie niet zinvol onderzocht kunnen worden, maar specifieke stellingen wel.35 Nodig is een concrete manipulatiehypothese die onderzocht kan worden.36 Dubinskiy geeft in zijn interview aan het strafproces te volgen,37 maar zegt vervolgens toch alleen in algemene zin dat tapgesprekken volgens hem bewerkt zijn.38Terwijl ook voor Dubinskiy tenminste sinds maart duidelijk moet zijn dat zulke algemene stellingen niet nader onderzocht kunnen worden door deskundigen.

Wat Dubinskiy in het interview niet betwist, is dat hij de verschillende tapgesprekken heeft gevoerd die wij van hem eerder in getuigenoproepen en ter zitting hebben laten horen en die op internet terug te vinden zijn.

Zie:

Het JIT heeft in september 2016 een tapgesprek naar buiten gebracht39 van 16 juli 2014 om 19:09:20 uur waarin te horen is dat Dubinskiy tegen Semenov zegt dat ze niks kunnen beginnen tegen de ‘Sushka’s’ (bijnaam van een Sukhoi gevechtsvliegtuig) en dat het goed zou zijn als hij een BUK daarheen kon sturen in de ochtend40;
Het JIT heeft zowel in 201541 als in 201642 een tapgesprek naar buiten gebracht van 17 juli 2014 te 09:08:26 uur waarin Dubinskiy door Chernykh op de hoogte wordt gebracht van de aankomst van een Buk in Donetsk en waarin Chernykh aan Dubinskiy vraagt of de Buk met een bemanning is gekomen;43
In september 2016 is een tapgesprek van 17 juli 2014 om 09:22:19 uur getoond44 waarin te horen is dat Dubinskiy aan Chernykh vraagt of hij één of twee heeft meegenomen. Chernykh vertelt dat hij er één heeft die op een dieplader staat. Dubinskiy vertelt hem vervolgens dat de Buk samen met de Vostok tanks zal gaan.45
Op de zitting van 26 juni jl.46 hebben wij een tapgesprek afgespeeld van 17 juli 2014 om 16:48:44 uur, dus kort nadat vlucht MH17 is neergeschoten. Te horen is dat Kharchenko tegen Dubinskiy zegt dat ze op de plek zijn en net een ‘Sushka’ hebben neergehaald. Dubinskiy geeft Kharchenko vervolgens de opdracht geeft om naar ‘hier’ (vermoedelijk Donetsk) te komen en dat hij een compagnie achter moet laten om de BUK te bewaken47;
Op diezelfde zitting is een tapgesprek afgespeeld48 van 17 juli 2014 om 19:54:17 uur waarin Dubinskiy aan Girkin doorgeeft wat hij kort daarvoor van Pulatov heeft gehoord, namelijk dat de ‘Sushka’ eerst de Boeing neerschoot en dat die ‘Suskha’ vervolgens door de Buk werd neergeschoten49;
Het JIT heeft in 2015 een gesprek naar buiten gebracht50 van 18 juli 2014 om 07:41:06 uur waarin Dubinskiy door Kharchenko wordt geïnformeerd dat het ‘het voertuig’ inmiddels in Rusland is;51
In de getuigenoproep van maart 2015 is ook een tapgesprek getoond52 van 18 juli 2014 om 08:01:35 waarin door Kharchenko tegen Dubinskiy wordt verteld dat ‘Bibliothekar’ (Chernykh) ‘het voertuig’ naar Rusland heeft begeleid.53
Al die gesprekken, die ook voor Dubinskiy te beluisteren zijn, betwist hij niet. Het enige gesprek dat Dubinskiy wel specifiek betwist is een gesprek van 17 juli om 17:42:43 uur.54 De SBU heeft eerder fragmenten van dat gesprek gepubliceerd. Wij zullen nu het volledige gesprek laten horen.

Dubinskiy: Hallo, ja Botsman, ik luister.

NN: Dag grote broer, hoe gaat het?

Dubinskiy: Dag. Het gaat niet zo geweldig. Wij zijn nu in Marinovka (fon.). Daarom gaat het niet zo goed moet ik zeggen. Maar wij houden stand.

NN: Wat is er dan?

Dubinskiy: Wat denk je? Wij worden non-stop door GRADs bestoken.... nu pas een korte onderbreking tering!

NN: Duidelijk. Er werd een vliegtuig neergeschoten hier bij ons, ik moet nu daarheen om de dozen op te halen. Ik zal deze aan jou overdragen voormhet geval dat...en je draagt die daarna over, hé?

Dubinskiy: Wie is neergeschoten?

NN: Wat zeg jij?

Dubinskiy: Ik zal over een uur of 2 pas in de stad zijn, ik ben nu in Marinovka, zoals ik zei. Wij hebben ook nu net een Sushka neergehaald, boven Saur-Mogila. Wij hebben toch een BUK-M gekregen dus... Ik zal over een uur of 2... En wanneer je? Zeg, blijf je lang in de stad?

NN: In Gorlovka zal ik zijn... dat weet ik niet, ik zal 'hem' nu gaan zoeken, de dozen zal ik gaan zoeken. En zodra ik die vind, dan ga ik denk ik meteen naar huis.

Dubinskiy: Waarvoor zijn de dozen? Aaaaaa... die dozen. De dozen...

NN: De zwarte dozen, ja.

Dubinskiy: Duidelijk, duidelijk. Mijn jongens zoeken nu ook. Wij zijn zwaar onder vuur genomen door GRADs, het is nu pas opgehouden met knallen. Maar wij  houden stand.

NN: [onduidelijk]

Dubinskiy: Ja natuurlijk, wij houden Marinovka in handen, en dat is voor hen de enige    vluchtroute uit de Lugansk provincie, tering. Dus kan je voorstellen...[onderbroken door B]

NN: Hebben jullie grote verliezen geleden?

Dubinskiy: Hele grote verliezen. Dus.

NN: Jeminee.

Dubinskiy: Wij hebben ingenomen... gisteren heeft de verkenningsbataljon Marinovka ingenomen, en de spetsnaz-groep heeft drie heuvels ingenomen. De infanterie werd ingezet, en wij hielden samen stand, en daarna kwam nog  een infanteriegroep, en wij zijn pas vanmorgen weggegaan en de infanterie is volledig verpletterd door de GRADs, en wij moesten verdomme weer een verkenningsbataljon in Marinovka plaatsen. En nu weer...[onderbroken door В].

NN: Ik was vannacht in Lugansk. Ik was in Lugansk vannacht.

Dubinskiy: Zij proberen uit Zelenopillya [fon.] te vluchten, maar hun enige vluchtroute loopt via mij [mijn positie], snap je? Dus klote. Gisteren werden twee Sushka's neergeschoten, vandaag nog een. Godzijdank is vanmorgen de BUK-M aangekomen, dat scheelt heel wat. Maar het blijft natuurlijk vrij zwaar. Zij laten godsamme geen tanks door, geen niets, vijf batterijen GRADs zijn maf aan het knallen en drie [onduidelijk] batterijen SAU3. Kortom, lol en pret!

NN: Hou vol, wat kan ik zeggen. Bel mij als je iets nodig hebt, dan kom ik meteen.

Dubinskiy: Hoeft niet. Bedank, bedank broer. Over een uurtje of twee ben ik van plan om daar naartoe te gaan. Het lijkt wat rustiger nu. Over een uurtje of 2 moet ik in Donetsk zijn, want drie 'Gvozdika's’ zijn daar aangekomen en die moet ik ophalen en hier naartoe slepen want wij hebben het hier behoorlijk zwaar [...onduidelijk]

NN: Misschien moeten zij door een GRAD onder vuur worden genomen?

Dubisnkiy: Aaaah, het feit is dat wij wel over een GRAD beschikken, maar wij hebben geen KAO, dat is klote. Dat is dus [punt] één. En ten tweede... [onderbroken door B] .

NN: Gebrek aan KAO is inderdaad pijnlijk.

Dubinskiy: Nu zijn wij aan het wachten, want Rusland zou vanaf haar kant op hun posities knallen. Zij [vermoedelijk, tegenstander] hebben zich bij de grens opgesteld, bij Grigorovka, en zij hebben ons onder vuur genomen, tering! Dat is dus de stand van zaken. Maar goed, als ik in de stad ben, bel ik jou, oké?

NN: Goed, goed., [onduidelijk]

Dubinskiy: En luister, ik heb gisteren met Pervy gesproken, zij hebben niets met betrekking tot Palestinets. Ik vermoed dat hij over één-twee dagen wordt vrijgelaten. Aha.

NN: En op de docks? Kijk, is Mongol één van je mannen?

Dubinskiy: Nee. Mongol is een klootzaak van Boroday, tering! Mongol en Baranov, je kent toch Baranov?

NN: Hun gesprek is onderschept, dat zij van plan zijn Bez... dat zij van plan zijn Bez een kopje kleiner te maken.

[mannenstem ( hierna: C) hoorbaar op de achtergrond. C:... 'in contact... spreek....' [rest onhoorbaar]]

Dubinskiy: [onduidelijk] ...willen, klote. Ik heb hem nog gisteren gezegd, ik heb hem nog gisteren gezegd waar de basis is van deze klote 'Baran'

NN: [mannenstem( C) hoorbaar op de achtergrond. C: 'ontvangen'] Khmury, ik bel je later.

Dubinskiy: Is goed.55

Dubinskiy suggereert dat dit gesprek op de 16e juli zou zijn gevoerd, in plaats van op 17 juli 2014. Het onderzoeksteam heeft naar aanleiding van de recente stellingname van Dubinskiy de beschikbare historische telefoongegevens van beide gespreksdeelnemers en de metadata van het afgeluisterde gesprek nogmaals bekeken. Die wijzen uit dat dit gesprek op 17 juli is gevoerd, en niet op 16 juli 2014. Als er gemanipuleerd zou zijn, zou dat dus een complexe manipulatie zijn van niet alleen enkele stukjes van één tapgesprek, maar van ook van metadata en historische gegevens van verschillende telefoonnummers.57

Als we naar de inhoud van dit gesprek kijken, constateren we aan de hand van de gespreksinhoud dat het gesprek op 17 juli 2014 moet zijn gevoerd, en niet op 16 juli 2014:

in het gesprek is door Dubinskiy gezegd dat het verkenningsbataljon Marinovka gisteren heeft ingenomen. Uit het dossier blijkt dat die inname op 16 juli heeft plaatsgevonden en niet op 15 juli 2014;57
in het gesprek is te horen dat Dubinskiy zegt: “Gisteren werden twee Sushka’s neergeschoten”. Uit meerdere bronnen blijkt dat op 16 juli 2014 twee Oekraïense SU-25 gevechtsvliegtuigen werden neergeschoten in Oost-Oekraïne.58 Op 15 juli 2014 was dat niet het geval.
Wat opvalt in dit gesprek, is de mededeling van Dubinskiy dat hij in Marinovka is. Onderzoek naar verschillende tapgesprekken in combinatie met de historische verkeersgegevens wijst namelijk uit dat Dubinskiy zowel op 16 juli als op 17 juli 2014 niet in Marinovka was, maar steeds in Donetsk.59 Mogelijk is hier dan sprake van de misleiding over de telefoon waar Pulatov over spreekt. Of dat dan misleiding van de vijand is of alleen misleiding van Dubinskiy’s eigen collega’s is de vraag. In meerdere berichten op internet zegt Pulatov dat Dubinskiy iemand is die dingen uit zijn duim zuigt, er van houdt belangrijk te doen en tijdens het conflict vooral bezig was met zijn eigen winstbejag.60 Het zou dus kunnen dat Dubinskiy vanuit zijn hoofdkwartier een telefoongesprek voerde waarin hij pretendeert bij zijn mannen aan het front te zijn.

Wat daar ook van zij: de enkele niet-onderbouwde stelling van Dubinskiy dat dit gesprek verkeerd zou zijn gedateerd, hoeft wat het Openbaar Ministerie betreft niet nader onderzocht te worden. Het dossier biedt al zoveel bewijs voor het tegendeel dat dat niet nodig is. Daar komt bij dat Pulatov inmiddels heeft erkend dat er op en rond 17 juli 2014 door hem en de mensen om hem heen telefonisch over een Buk werd gesproken. Ook dat staat haaks op de niet-onderbouwde stelling van Dubinskiy dat belastende tapgesprekken zouden zijn bewerkt.

Dubinskiy stelt aan het einde van het interview bereid te zijn nadere vragen te beantwoorden in de Russische Federatie met gebruik van een leugendetectortest. Hij stelt daar een aantal voorwaarden aan: hij wil de vragen van tevoren krijgen, zelf bepalen wat hij wel en niet beantwoordt, en uitsluitend vragen krijgen over ‘de Boeing’. Dat maakt de afweging op het verzoek van Pulatov om Dubinskiy te horen anders dan bij de andere twee verdachten. Als er aanwijzingen zijn dat de bereidheid om mee te werken van een belangrijke potentiele getuige positief is veranderd, kan het ook later in het strafproces noodzakelijk zijn die getuige te horen.

Vragen aan Dubinskiy zijn er genoeg. Wij hebben zojuist het volledige gesprek laten horen waarin Dubinskiy op 17 juli 2014 vertelt dat “vanmorgen de Buk-M is aangekomen”. We hebben ook uitgelegd dat Dubinskiy wel de datum van dat gesprek betwist, maar blijkbaar niet de inhoud. Dat laat veel vragen open over de besproken Buk, zeker gezien de door Pulatov afgelegde verklaring over dat soort gesprekken.

Zoals al ter zitting is besproken, heeft Girkin op 6 februari 2015 tegen de Russische autoriteiten verklaard dat hij op de middag van 17 juli 2014 op de hoogte werd gesteld dat zijn troepen een vliegtuig hadden neergeschoten. Het is ook relevant te vernemen wat Dubinskiy daarvan weet, en in het bijzonder of hij kan vertellen waar dat neergeschoten vliegtuig is gebleven als het niet MH17 was.

Dat Pulatov niet eerder dit getuigenverzoek heeft gedaan, het late tijdstip van zijn verzoek niet heeft toegelicht en bij zijn verzoek vorige week de blijkbaar veranderde houding van Dubinskiy niet heeft gemeld, weegt voor het Openbaar Ministerie minder zwaar dan zijn duidelijk grote belang bij een verhoor van Dubinskiy. Naar ons oordeel moet worden meegewogen dat er pas sinds kort aanwijzingen zijn dat Dubinskiy mogelijk wel vragen wil beantwoorden, weegt dat mee bij de invulling van het noodzakelijkheidscriterium en moet dit verzoek worden toegewezen.

Wat ons betreft aanvaardt uw rechtbank dus het aanbod van Dubinskiy om nadere vragen te beantwoorden, en wel als getuige in de zaak van Pulatov. Dat hoeft niet met een leugendetectortest, want dat heeft geen toegevoegde waarde. Net als in de meeste andere landen61 en internationale tribunalen62 worden in Nederland de resultaten van een leugendetectortest onvoldoende betrouwbaar gevonden om in een strafzaak als bewijs te gebruiken.63 Gelet op de late fase van dit proces en alle voorbehouden en voorwaarden die Dubinskiy heeft geformuleerd, verzoeken wij u wel in uw beslissing tot uitdrukking te brengen dat het verhoor zal geschieden op de naar het oordeel van de rechter-commissaris meest efficiënte wijze. Daarbij zou de rechter-commissaris in ieder geval de ruimte moeten krijgen om het plaatsvinden van het verhoor afhankelijk te maken van voorafgaande instemming van Dubinskiy om als getuige in de zaak van Pulatov te verklaren. Dat kan immers alleen op vrijwillige basis, omdat hij als verdachte het recht heeft te zwijgen.64

Indien u dit verzoek inderdaad toewijst, valt niet te verwachten dat er een verklaring van Dubinskiy zal liggen voor februari of maart. Het is ook maar de vraag of er überhaupt een getuigenverklaring zal komen. De planning van de inhoudelijke behandeling hoeft daar niet onder te lijden. Dubinskiy heeft in de afgelopen twee jaren al meerdere kansen gekregen om een verklaring af te leggen.65 Dat heeft hij steeds geweigerd. Het is onzeker of dat nu werkelijk anders wordt. Als er een verklaring van Dubinskiy binnenkomt, kan die ook na het voorhouden van de stukken in het dossier nog besproken worden. De planning van dit strafproces kan daarvan niet afhankelijk worden gemaakt.

Zekerheidshalve herhalen we overigens dat we ook nog steeds openstaan voor de standpunten van verdachten Girkin en Kharchenko. Als die net als Pulatov en Dubinsky op een praktische wijze bekend willen maken wat zij van de beschuldigingen vinden, zullen wij ook naar hen luisteren. Zo zijn we benieuwd wat Girkin vindt van de stelling van Pulatov dat alle gesprekken over een kapotte Strela op en rond 17 juli bedoeld waren om de vijand te misleiden en niet echt over een kapotte Strela-10 gingen. Girkin heeft namelijk in 2018 op internet verteld dat de DPR militie waarover hij het bevel voerde onder meer beschikte over één Strela-10 die bijna altijd buiten gebruik was, een slecht getrainde crew had en volgens zijn herinnering nooit een raket heeft afgeschoten, zelfs niet gedurende de gevechten rond Marinovka.66 Was Girkin in 2018 nog steeds bezig de vijand te misleiden over gebeurtenissen in 2014? Of sprak Girkin de waarheid en was die ene Strela wel degelijk kapot? Natuurlijk heeft Girkin het recht om achter de ruggen van Dubinskiy en Pulatov te blijven schuilen. Maar als ook hij de verantwoordelijkheid wil nemen om te reageren, zullen wij luisteren.

Khodakovsky (randnummers 24-25)
Het volgende verzoek is om Khodakovsky te laten horen over een gesprek dat hij voerde met Dubinskiy. De verdediging wenst Khodakovsky te vragen “wat hij bedoelde in dit en evt. andere gesprekken met 'buk' en om dat uit te leggen” (randnummer 25). Probleem daarbij is dat Khodakovsky het woord Buk in dat gesprek niet één keer in de mond neemt. Alleen Dubinskiy doet dat. Wat bedoeld wordt met andere eventuele gesprekken wordt uit de toelichting niet duidelijk. Ook dit verzoek faalt dus bij gebrek aan feitelijke grondslag: je kunt een getuige niet laten horen om uit te leggen wat hij bedoelde met uitspraken die hij niet heeft gedaan.

Kim en Zakharchenko (randnummers 26-28)
Dan is er een summier verzoek om Kim en Zakharchenko te horen over een gesprek dat zij samen voerden. Blijkbaar is dit verzoek bedoeld ter ondersteuning van de stelling van Pulatov dat separatisten zich bewust waren van het feit dat zij werden afgeluisterd, en daarvan gebruik maakten om misleidende gesprekken te voeren. Het bewustzijn bij verschillende separatisten dat zij werden afgeluisterd blijkt al uit het dossier: daarvoor hoeven geen getuigen te worden gehoord. Of separatisten misleidende gesprekken voerden is een vraag die niet in algemene zin kan worden gesteld of beantwoord. Per gesprek zal moeten worden gekeken of het aannemelijk is dat dit was bedoeld om te misleiden, of niet. Daarbij is bijvoorbeeld een relevante vraag in hoeverre  het gesprek aansluit bij daadwerkelijke gebeurtenissen en bij samenhangende gesprekken. Kim kan misschien wel iets verklaren over de gesprekken die hij zelf voerde, maar dat zegt niets over de gesprekken van Pulatov. Zakharchenko kan al jaren niets meer verklaren, want hij is in 2018 bij een bomaanslag in Donetsk om het leven gekomen.

Averyanov (randnummers 35-36)
Averyanov zou gehoord moeten worden over de bezigheden van Pulatov op 17 juli 2014. Hiermee zou bevestigd kunnen worden dat Pulatov zich toen bezig hield met het vervoer van tanks, en dus niet met het vervoer van een Buk-raket. Dit verzoek lijkt geënt op de clichématige veronderstelling dat mannen maar één ding tegelijk kunnen doen. Dat is natuurlijk grotendeels waar, maar sluit toch niet uit dat mannen meerdere dingen tot stand brengen op een en dezelfde dag. Pulatov heeft zelf verklaard dat hij op 17 juli “veel taken te vervullen” had.67 Dat Pulatov zich op 17 juli 2014 ook heeft bemoeid met tanks, blijkt al uit het dossier en wordt door niemand ontkend.68 Het zegt alleen niets over de vraag wat al die andere taken van Pulatov die dag waren. Een verhoor van Averyanov over tanks is daarom zinloos.

Velikorodiny, Sinenkov en Averyanov (randnummers 37-38)
Het volgende verzoek betreft het horen van meerdere personen die op 17 juli 2014 om 10.00 uur in de ochtend bij een briefing met Pulatov zouden zijn geweest en zouden kunnen verklaren dat daar niet over een Buk-raket is gesproken.69 Er is geen bewijs in het dossier dat dit wel het geval is geweest. Dit verzoek kan dus niet dienen om belastend bewijs te ontkrachten. Er is geen concrete reden om te denken dat deze gevraagde verhoren ontlastend bewijs kunnen opleveren. Het zal voor iedereen duidelijk zijn dat er op 16 en 17 juli vele momenten zijn geweest dat Pulatov niet bezig was met het transport en de bewaking van een Buk-raket. Hoe vaak, wanneer en waar Pulatov niet bezig was met het tenlastegelegde misdrijf is echter niet een relevante vraag zo lang dat het bewijs dat Pulatov op andere momenten wel een rol speelde in dat misdrijf niet onderuit haalt. Er is daarom geen belang bij deze verhoren.

Dudnichenko en Sinenkov (deel 5, randnummers 39-49)
De volgende persoon van wie een verhoor wordt gevraagd, is Dudnichenko, die de call-sign de ‘14e’ had. Uit het onderzoek volgt dat Dudnichenko in juli 2014 inlichtingen ontving over vliegbewegingen van de Oekraïense strijdkrachten70 en dat hij vanaf 15 juli 2014 ook rechtstreeks contact zocht met Pulatov om dergelijke informatie aan hem door te geven.71 Het telefoonnummer van Dudnichenko72 is samen met het nummer van Pulatov bovendien het enige nummer dat op 17 juli 2014 contact zocht met het telefoonnummer -6335, waarvan aannemelijk is dat het in gebruik was bij een bemanningslid van de Buk-TELAR of iemand die in nauw contact stond met de bemanning.73 De telefoon van Dudnichenko is daarbij de enige die op 17 juli daadwerkelijk verbinding maakt met het nummer -6335, en wel gedurende 60 seconden.74 Dit contact vond plaats om 14:00 uur, dus rond de tijd dat de Buk-TELAR de afvuurlocatie bereikte75 en enkele minuten nadat Pulatov en de gebruiker van het nummer -6335 ook contact met elkaar zochten.76 Uit het onderzoek volgt dat Dudnichenko ongeveer een half uur na het contact met -6335 heeft gebeld met een inlichtingenbron met de bijnaam ‘Taiga’ die toegang had tot informatie over vliegbewegingen vanaf verschillende vliegvelden.77 In dit telefoongesprek heeft Dudnichenko aan ‘Taiga’ verzocht om hem direct te informeren indien er nieuwe ‘gasten’ zouden komen omdat zij al ‘aan het wachten zijn’.78 Ook in een gesprek tussen Dudnichenko en een onbekende, enkele minuten voorafgaand aan dit gesprek, laat Dudnichenko weten dat het belangrijk is dat de lijntjes tussen hem en ‘Taiga’ zo kort mogelijk moeten zijn voor wat betreft informatie over ‘gasten'.79

Dat Pulatov een belang heeft bij een verhoor van Dudnichenko is voor ons wel duidelijk. Het Openbaar Ministerie had Dudnichenko ook graag willen horen. Of dat belang zo groot is dat een verhoor in deze late fase ook noodzakelijk genoemd kan worden is een vraag waar wij om praktische redenen niet aan toe komen. Ook over Dudnichenko hebben we deze week navraag gedaan bij de Oekraïense autoriteiten en ook over hem luidt het antwoord dat zijn huidige verblijfplaats onbekend is. Dudnichenko staat al jaren gesignaleerd door de Oekraïense overheid. Hij wordt gezocht voor zijn rol in het geweld in Oost-Oekraïne. Mogelijk verblijft hij nog steeds in het deel van Oost-Oekraïne waar de overheid geen zeggenschap heeft. Er is dus geen manier waarop zinvol uitvoering gegeven kan worden aan de wens tot dit verhoor. Het is niet aannemelijk dat Dudnichenko binnen aanvaardbare termijn gehoord kan worden. De vraag of dat verhoor noodzakelijk is, kan daarom in het midden blijven.

In onderzoeken waar de kring van getuigen beperkt is tot Nederland wordt wel eens zekerheidshalve een opdracht gegeven aan de rechter-commissaris om een getuige te horen, ook als de verwachting is dat dat feitelijk niet mogelijk is. In dit proces zijn er goede redenen om dat niet te doen maar al bij de beoordeling van de verzoeken als zittingsrechter zelf kritisch te beoordelen welke verhoren uitvoerbaar zijn en welke niet. In dit geval zou de rechter-commissaris deze getuige moeten traceren, terwijl dat het JIT de afgelopen jaren niet gelukt is. Daarbij zal de rechter-commissaris ook de autoriteiten van andere landen moeten betrekken. Die autoriteiten van andere landen zullen op hun beurt weer naspeuringen moeten doen en van de resultaten daarvan verslag uitbrengen aan de rechter-commissaris. Pas na ontvangst van dat verslag kan de rechter-commissaris tot een concrete bevinding komen. Dat zal voor alle betrokkenen arbeidsintensief en tijdrovend zijn. De Oekraïense autoriteiten hebben geen feitelijke zeggenschap in de gebieden in Oost-Oekraïne en op De Krim. Tegelijk bestaat er geen rechtshulprelatie met de feitelijke machthebbers in die gebieden, omdat Nederland die niet als zelfstandige staten erkent. Dat maakt het vrijwel onmogelijk om daar getuigen te traceren en op te roepen. Het is daarom van belang om de rechter-commissaris alleen met uitvoerbare opdrachten op pad te sturen om onnodige vertraging te voorkomen.

Sinenkov zou gehoord moeten worden over het feit dat hij contact heeft met vele telefoonnummers uit dezelfde serie als het nummer dat eindigt op *6335. Dat dit relevante informatie kan opleveren lijkt ons te speculatief. Sinenkov had in die tijd wel contact met veel andere telefoonnummers die er sterk op leken, maar niet met dit specifieke nummer.80 Als Pulatov zich niet kan herinneren of en waarom hij zelf heeft gebeld met dit telefoonnummer, valt niet te verwachten dat iemand anders die geheel geen contact heeft gehad met ditzelfde nummer vele jaren later kan vertellen wie de gebruiker is omdat hij contact heeft gehad met telefoonnummers die er op lijken. Hetgeen in het dossier is gerelateerd over Sinenkov maakt aannemelijk dat het *6335 telefoonnummer op 17 juli 2014 gebruikt werd door iemand die in contact stond met de groepering van Sinenkov en Pulatov. Het zegt niet dat Sinenkov zelf kennis heeft over de gebruiker van een telefoonnummer waar hij niet mee heeft gebeld. Dat Sinenkov de gevraagde informatie zou kunnen geven, is dus niet aannemelijk.

Vragen over de statenklacht
Inleiding
Eerder heeft het Openbaar Ministerie verschillende vragen van de verdediging beantwoord over de klacht die de Nederlandse Staat bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) heeft ingediend tegen de Russische Staat over zijn aandeel bij het neerhalen van vlucht MH17. Wij vroegen ons toen al af wat de relevantie was van die vragen voor de zaak van Pulatov. Inmiddels heeft de verdediging daar alsnog een uitleg over gegeven: zij ziet ergens “aan de horizon” de vraag of het Openbaar Ministerie zijn vervolgingsrecht kan hebben verspeeld door informatie uit de strafzaak te delen met het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse Zaken. Daarnaast, dus kennelijk los van die vraag, wil Pulatov graag weten of het OM nog wel vrij is om tot een ander oordeel te komen in zijn zaak als het onderzoek daar aanleiding voor zou geven (deel 6, randnummer 6).

Beoordeling Openbaar Ministerie
Laten we met die tweede vraag beginnen. In ons openingswoord van dit proces hebben wij al duidelijk gemaakt dat wij het bewijs in deze zaak steeds opnieuw en met open blik wegen en de conclusies trekken die daarbij horen, óók als wij daarvoor onze standpunten moeten bijstellen. Wij gaan waar het bewijs ons leidt, en alleen daar.88 Zo is het Openbaar Ministerie bijvoorbeeld teruggekomen op zijn eerdere beoordeling van een tapgesprek van een persoon met de call-sign Orion, op basis van nieuwe bevindingen in het onderzoek.89 Als wij tijdens dit strafproces op nieuwe informatie stuiten, die een ander licht werpt op de zaak van Pulatov, zullen wij hetzelfde doen. Het Openbaar Ministerie is uit op waarheid en gerechtigheid, niet op een blinde veroordeling. Zouden wij dit anders zien, dan zouden wij niet alleen onze wettelijke taak verzaken, maar - nog kwalijker - onrecht doen aan Pulatov en de nabestaanden.

Die ijzeren regel van het Openbaar Ministerie - alleen dáár gaan, waar het bewijs ons leidt - maakt elk standpunt van een ander overheidsorgaan, in een andere procedure, irrelevant. In Nederland bepaalt de regering niet de uitkomst van een rechtszaak of de standpunten die het Openbaar Ministerie daarin inneemt.

In het Nederlandse rechtsbestel heeft het Openbaar Ministerie een zelfstandige, onpartijdige taak. Het OM heeft zijn eigen wettelijke bevoegdheden, waarvan het naar zijn eigen inzicht gebruik maakt. Daarom is het onderdeel van de rechterlijke organisatie. Tegelijk staat het Openbaar Ministerie, als uitvoerder van de wet, onder democratische controle. Dat gebeurt via de minister van Justitie en Veiligheid, die tegenover het parlement verantwoording aflegt over het optreden van het Openbaar Ministerie. Om die verantwoordelijkheid mogelijk maken, en de democratische controle te effectueren, heeft de minister op zijn beurt de bevoegdheid om het Openbaar Ministerie een bijzondere aanwijzing geven. Een dergelijke, bijzondere aanwijzing moet in het procesdossier worden opgenomen (art. 128 lid 5 Wet RO) en worden voorgelegd aan het parlement (art. 128 lid 6 Wet RO). Verder dient de uitoefening van deze aanwijzingsbevoegdheid plaats te vinden in overeenstemming met internationale verdragen en algemene rechtsbeginselen.90 Een bijzondere aanwijzing is volgens de wetgever een ultimum remedium en is nog nooit gegeven. Ook in deze zaak hebben de minister en zijn regering zich op geen enkele wijze met onze beoordeling van het bewijs bemoeid.

Verder geldt dat de vragen die bij het EHRM voorliggen niet dezelfde zijn als de vragen in deze strafzaak. Bij het EHRM gaat het over de vraag of de Russische Federatie zijn verdragsverplichtingen heeft geschonden – niet over de schuld of onschuld van individuele personen. Daarbij is niet te verwachten dat het EHRM eerder een feitenoordeel zal vellen dan uw rechtbank.

Informatieverstrekking Openbaar Ministerie
Van het Ministerie van Buitenlandse Zaken hebben wij begrepen dat de Nederlandse regering aan de President van de behandelende kamer van het EHRM heeft verzocht om de inhoud van de klacht en de onderliggende stukken niet openbaar te maken. Dat verzoek is gedaan in ‘the interests of justice’91: in het belang van de lopende strafzaken en het lopend strafrechtelijk onderzoek. De president van het Hof heeft dit verzoek om de stukken niet openbaar te maken ingewilligd en bepaald dat partijen die betrokken zijn in de procedures waarin de statenklacht is ingebracht deze stukken niet met derden mogen delen. Op die manier kunnen deze EHRM-procedures hun beloop hebben, terwijl de rechtsgang in dit strafproces zo min mogelijk wordt belemmerd. Deze vertrouwelijkheidsbeslissing van het ERMH sluit aan bij die van uw rechtbank van 23 maart jl. Vanwege die beslissing van het EHRM kan het Openbaar Ministerie niet ingaan op de inhoud van de verstrekte informatie.

Wat wij wel kunnen zeggen is dit.

Anders dan de verdediging doet lijken, is de Nederlandse statenklacht niet uit de lucht komen vallen. Op de eerste twee zittingsdagen hebben wij al gewezen op lopende interstatelijke procedures tussen Oekraïne en de Russische Federatie bij het Internationaal Gerechtshof en het EHRM,92 de aansprakelijkstelling van de Russische Federatie door Nederland en Australië, de lopende procedures van nabestaanden tegen de Russische Federatie bij het EHRM én het besluit van de Nederlandse Staat om zijn eigen standpunt in die procedures kenbaar te maken (te interveniëren).93

Ook hebben wij er toen al op gewezen dat die procedures los staan van dit strafproces. De strafzaken van Girkin, Dubinskiy, Pulatov en Kharchenko gaan over hun schuld of onschuld aan de feiten waarvan zij beschuldigd worden. Niet meer en niet minder. Dat er tegelijk nog andere procedures lopen, is niet ongewoon. De aansprakelijkstelling van de Russische Federatie doet daar ook niets aan af. Aansprakelijkheid van een staat bestaat naast de strafrechtelijke verantwoordelijkheid van betrokken personen. Misdrijven worden gepleegd door personen, en personen moeten verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor hun misdrijven. Ook als zij in groter verband optreden en staten daarom eveneens schuldplichtig kunnen worden.94 Ook als het om dezelfde feiten gaat.

Als er één procedure loopt, kan dat geen reden zijn om andere procedures stil te leggen of uit te stellen. Het recht moet zijn beloop hebben. Andere belanghebbenden, of dat nu nabestaanden zijn of staten, kunnen geen eigen rechtsmiddelen worden ontzegd.

De beslissing van de Nederlandse Staat om een andere staat aansprakelijk te stellen, is aan de regering. Voor zijn beoordeling of de Russische Federatie aansprakelijk kon worden gesteld had de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken informatie nodig, ook uit het strafrechtelijk onderzoek. Daarom heeft de minister van Justitie en Veiligheid op 11 oktober 2017, op grond van art. 39g jo. art. 14 van de Wet justitiële en strafvorderlijke gegevens toestemming verleend aan het Openbaar Ministerie om informatie uit het strafrechtelijk onderzoek te verstrekken aan de minister van Buitenlandse Zaken.95

Omdat er een zwaarwegend algemeen belang was gemoeid met de verstrekking van deze informatie, was die verstrekking noodzakelijk en heeft het Openbaar Ministerie het informatieverzoek van het Ministerie van Buitenlandse Zaken ingewilligd. Daarbij is alleen onderzoekinformatie verstrekt die redelijkerwijs van belang was voor de vaststelling van staatsaansprakelijkheid en waarmee geen onevenredige inbreuk werd gemaakt op de privacy van betrokkenen.

Uit parlementaire stukken en publicaties van het EHRM blijkt verder hoe de verschillende staatsaansprakelijkheidsprocedures zijn verlopen.96 Op 4 april 2019 heeft het EHRM de twee klachten van twee groepen nabestaanden in behandeling genomen en de Nederlandse Staat - als Verdragspartij waarvan onderdanen in de procedures waren betrokken - uitgenodigd om te interveniëren.97 Een maand later heeft de Nederlandse regering bekend gemaakt dit te zullen doen, om de nabestaanden uit eigen land in hun zaken tegen de Russische Federatie te ondersteunen.98 Op 10 juli 2020 heeft de regering besloten dat die ondersteuning het beste kon worden geboden door een zelfstandige statenklacht in te dienen tegen de Russische Federatie.99

Dat is wat wij kunnen zeggen over de informatieverstrekking door het Openbaar Ministerie aan het Ministerie van Buitenlandse Zaken en het verloop van de staatsaansprakelijkheidsprocedures. Voor de beoordeling van de ontvankelijkheid van het Openbaar Ministerie is dit niet relevant. Het is duidelijk dat het vervolgingsrecht niet wordt geraakt door een wettelijk geregelde en noodzakelijke informatieverstrekking.

Aangehouden beslissingen op getuigenverzoeken
In uw tussenbeslissing van 3 juli jl. heeft uw rechtbank de beslissing op verschillende getuigenverzoeken van Pulatov aangehouden die hij op 22 en 23 juni heeft gedaan.

Eén daarvan behoeft geen bespreking. Dat is het verzoek om de opsteller te horen van het Amerikaanse memorandum van de Office of the Director of National Intelligence (pleitaantekeningen 22-23 juni 2020, deel 4a, randnummer 28). Daarvoor moet het onderzoek van de rechter-commissaris worden afgewacht.100

De beslissing op de overige getuigenverzoeken heeft uw rechtbank aangehouden, omdat toen nog niet duidelijk was welke onderdelen van de verdenking Pulatov betwistte, welk alternatief scenario hij voorstond en of hij nog een verklaring zou afleggen over tapgesprekken en telecomgegevens. Daarnaast heeft uw rechtbank opdracht gegeven aan het OM, om bij de Onderzoeksraad voor Veiligheid navraag te doen wie het onderzoek naar de geluidspieken heeft verricht.

Inmiddels hebben wij antwoord ontvangen van de Onderzoeksraad voor Veiligheid en heeft Pulatov een verklaring afgelegd. Op woensdagavond ontvingen wij nog een brief van de verdediging met 18 pagina’s aan opmerkingen over die eerdere verzoeken. Wat die brief vooral duidelijk maakt is het chaotische karakter van de grote hoeveelheid verzoeken die de verdediging in wisselende formuleringen vol haakjes, althansen en onduidelijke verwijzingen op uw rechtbank afvuurt. Wat de brief ook duidelijk maakt is hoe onvoldragen en speculatief veel verzoeken van Pulatov zijn. In juni voerde de verdediging hem nog op als een deskundige op het gebied van relevante militair-strategische vraagstukken, niet specifiek over het conflict in Oekraïne. Nu schrijft de verdediging dat Klep niet deskundig is ten opzichte van Oekraïne en er daarom geen belang is bij zijn verhoor.     

In lijn met uw beslissing en in het licht van deze nieuwe informatie zal het Openbaar Ministerie de eerdere verzoeken opnieuw beoordelen. Omdat wij in de meeste gevallen teruggrijpen op onze eerdere reactie, zullen wij dat verkort doen.

Rampgebied
Verder staan er nog verzoeken open om getuigen te horen over de repatriëring en berging in het rampgebied. Dat betreffen OVSE-medewerker Bociurkiw, een onbepaalde groep onbekende personen (“een mengeling van medewerkers van de OVSE, de Forensische Opsporing en het JIT”) en de opsteller van Primo-12501, een Excellijst waarin een aantal bevindingen uit het forensisch dossier is samengevat (pleitaantekeningen 22-23 juni 2020, deel 7, randnummers 21-23).

In juni hebben wij al gesproken over het onbepaalde karakter en de gebrekkige onderbouwing van deze verzoeken. Voor nadere informatie over de repatriëring en berging hebben wij de verdediging toen gewezen op relevante vindplaatsen in het dossier.119 Verder hebben wij, op verzoek van de verdediging, nadere informatie verstrekt over de repatriëring van slachtoffers.120 Inmiddels heeft Pulatov verklaard dat hij - anders dan het JIT - zelf aanwezig was in het rampgebied, kort nadat MH17 was neergehaald, en dat hij daar “de beveiliging opzette om de veiligheid van al het bewijsmateriaal (…) te waarborgen”.121  Dit alles heeft uiteindelijk geleid tot één concrete verhoorvraag, die de verdediging in haar brief van 11 november jl. (randnummer 84) heeft gesteld. Die vraag kan op basis van het dossier eenvoudig beantwoord worden. 

Daarom blijven wij bij onze eerdere conclusie dat deze verzoeken moeten worden afgewezen.122

Telecom en tapgesprekken
Tot slot de openstaande verzoeken over de telecom en tapgesprekken. Die zagen op getuigenverhoren van een groot aantal verbalisanten (pleitaantekeningen 22-23 juni 2020, deel 8, randnummers 18, 19, 23, 24, 27 en 34) en het hoofd van het zogenaamde Incident Response Centre van de SBU in Kiev (deel 8, randnummer 22). Doel daarvan was het stellen van algemene vragen over het onderzoek naar telecomgegevens (deel 8, randnummer 5). Verder heeft Pulatov verzocht om een aantal verbalisanten te horen over de herkenning van zijn stem (deel 8, randnummer 36 en 38) en om informatie te verkrijgen over het ontbreken van audiobestanden van een bepaalde provider op 17 juli 2014 (deel 8, randnummer 42) tussen 14.58 en 15.37 uur.

Deze verzoeken werden in juni ingeleid met een bredere beschouwing over de bron van deze telecominformatie: de Oekraïense autoriteiten. Volgens de verdediging was die bron op zichzelf al een “obstakel” in het onderzoek, omdat er geen tapgesprekken van de Oekraïense strijdkrachten waren verstrekt (deel 1, randnummer 6, onder D). Daarbij vroeg zij zich hardop af of de SBU wel te goeder trouw was (deel 1, randnummer 96) en stelde zij dat veiligheidsdiensten zoals de SBU “niet de meest betrouwbare partners zijn” bij “het aandragen van bewijs” (deel 1, randnummer 108). Tot besluit stelde de verdediging - zonder enige feitelijke grond - dat zes Oekraïense officieren van justitie die betrokken waren bij dit onderzoek, “ontslagen” zouden zijn “op verdenking van onder meer corruptie. De boodschap aan uw rechtbank was dus duidelijk: informatie uit Oekraïne moest op voorhand gewantrouwd worden. Want, zoals de verdediging stelde (deel 1, randnummer 137):

“Daarmee kan worden vermeden dat wij via een door Oekraïne ontworpen venster naar de werkelijkheid blijven kijken.”

Sinds deze waarschuwing van Pulatov heeft hij zich verder in de telecomgegevens kunnen verdiepen. In het bijzonder in de tapgesprekken die er in het dossier aan hem worden toegeschreven en de in locaties van de zendmasten die volgens het dossier door zijn telefoon werden aangestraald. Daarvoor kon de verdediging in de eerste plaats het dossier bestuderen, waarin die telecomgegevens zijn benoemd en uitgebreid verslag wordt gedaan van het verloop van het onderzoek naar de die gegevens en de meervoudige wijze waarop die gegevens zijn gevalideerd. In de tweede plaats kon de verdediging gebruik maken van de nadere toelichting die het Openbaar Ministerie over het telecomonderzoek heeft gegeven, op zittingen123 en in verschillende brieven124. En in de derde plaats kon Pulatov kennis nemen van de aanvullende telecomgegevens die het Openbaar Ministerie aan de verdediging heeft verstrekt: de tekstbestanden met (volledige) metadata van de 1823 tapgesprekken die in het dossier worden genoemd en audio- en tekstbestanden van alle 1040 beschikbare tapgesprekken, tekstberichten en overige intercepties van Pulatov in de maanden juni en juli 2014. Daar zaten ook de metadata van die intercepties bij, waaronder zendmastgegevens.125 Al deze informatie was beschikbaar toen hij zijn zaak in september en oktober met zijn raadslieden in Rusland heeft doorgenomen tijdens “intensieve en nuttige gesprekken”.126

Op zijn beurt heeft het Openbaar Ministerie Pulatov bij herhaling uitgenodigd om kritisch naar de telecomgegevens te kijken. Op de zitting van 10 maart127 en bij brieven van 23 maart128, 10 juli129 en 22 juli130 hebben wij hem telkens weer gevraagd om zich uit te laten over de gesprekken die het Openbaar Ministerie aan hem toeschrijft.

Dat heeft Pulatov uiteindelijk op de zitting van op 3 november gedaan. In zijn videoverklaring presenteerde hij toen zijn eigen ‘venster op de werkelijkheid’. Volgens zijn verklaring is er met de door hem besproken Oekraïense tapgesprekken weinig mis. Alleen de uitleg van het OM klopt volgens hem niet en in één gesprek herkende hij zijn stem niet. Volgens Pulatov maakte hij in die gesprekken gebruik van codewoorden en desinformatie, waarmee hij de Oekraïense tegenstander op het verkeerde been probeerde zetten. Zo verschoof Pulatov’s standpunt over de telecomgegevens tussen maart en november van mogelijke misleiding door de Oekraïense autoriteiten naar zijn eigen misleiding van de Oekraïense autoriteiten.

Nadat Pulatov kennis heeft genomen van alle telecomgegevens die er aan hem worden toegeschreven in de maanden juni en juli 2014, heeft Pulatov dus de authenticiteit van verschillende, belastende tapgesprekken bevestigd en die van de overige gesprekken niet betwist.

Verder heeft hij verklaard dat hij het telefoonnummer eindigend op -511 in gebruik had en dat anderen wisten dat hij daarop altijd bereikbaar was. Pulatov heeft maar één concreet gesprek opgevoerd waarin hij zichzelf niet herkent (pleitaantekeningen 3-5 november 2020, deel 5 randnummers 8-9). Alle overige telecomverzoeken die hij nu in november heeft gedaan, zien op onderzoek naar de uitleg van tapgesprekken; niet op de betrouwbaarheid ervan.

Verder heeft Pulatov verklaard waar hij op 17 juli 2014 was. Na kennisneming van de zendmastgegevens van de gesprekken die er in juni en juli 2014 met zijn telefoonnummer zijn gevoerd, heeft hij de authenticiteit van die locatiegegevens niet betwist. De verdediging trekt alleen de bewijswaarde van de zendmastgegevens voor de feitelijke locatie van een telefoongebruiker in twijfel (brief raadslieden d.d. 11 november 2020, randnummers 18-25). Dat het onderzoek naar de zendmastgegevens in oorlogsgebied beperkingen kent en er met de feitelijke locatiebepaling op basis van die zendmastgegevens behoedzaam moet worden omgegaan, staat niet ter discussie. Dat heeft het Openbaar Ministerie zelf op zitting naar voren gebracht tijdens de toelichting van het onderzoek in juni. Die beperkingen zijn gegeven en behoeven geen nader onderzoek.

Welke concrete informatie Pulatov nu wil verkrijgen met zijn gevraagde verhoren over telecomgegevens blijft ook na kennisname van de brief van twee dagen geleden mistig. Die informatie mag wel van hem gevraagd worden, met name omdat hij zelf inmiddels langere tijd beschikt over alle telecomgegevens die nodig zijn om de conclusies in het dossier daarover te controleren.

Uw rechtbank heeft op 3 juli jl. al geconstateerd dat geen verdedigingsbelang kan worden vastgesteld bij verzoeken die zien op telecomgegevens, als niet duidelijk is of Pulatov meent dat telefoonnummers ten onrechte aan hem worden toegeschreven, dat deze onjuist zijn gelokaliseerd, dat er gesprekken verkeerd zijn vertaald of dat gesprekken bezien moeten worden in samenhang met bepaalde andere gesprekken.131 Inmiddels blijft vrijwel niets over dat concreet wordt betwist en daarom nader onderzocht kan worden. Er is de vraag naar de stemherkenning op één enkel gesprek. Zoals besproken, is het belang daarbij beperkt en kan geen van de verzochte telecomgetuigen over dat gesprek verklaren. Er is de betekenis van de gesprekken van Pulatov over de Buk: die zal beoordeeld moeten worden aan de hand van alle informatie in het dossier. De gevraagde getuigen kunnen ook daarover niet verklaren. Voor zover Pulatov meent dat nog niet in het dossier gevoegde gesprekken daarvoor nuttig kunnen zijn, kan hij uw rechtbank vragen specifiek aan te wijzen gesprekken aan het dossier toe te voegen of ter inzage aan de verdediging te laten verstrekken. Hij zou bijvoorbeeld kunnen vragen om alle beschikbare gesprekken op 16 tot en met 18 juli 2014 waarin het woord toy of box wordt genoemd.

Daarom blijven wij bij onze eerdere conclusie tot afwijzing van de eerdere verzoeken om verbalisanten en een afdelingshoofd van de SBU te horen. Eerder hebben wij - uit oogpunt van efficiëntie - wel ingestemd met het verhoor van verbalisant Primo 17-170, een teamleider van de Nederlandse politie, over zijn vergelijking van de kwaliteit en de integriteit van Oekraïense en de Nederlandse telecomdata.132 Gelet op het recente standpunt van Pulatov, is zijn belang bij dat verhoor inmiddels komen te vervallen. Ook dat verzoek kan dus niet langer worden toegewezen.

Nader onderzoek efficiënt uitvoeren
Er is veel, zeer veel, nader onderzoek gevraagd. Het is daarom van belang kritisch te bekijken wat daadwerkelijk uitgevoerd moet worden en wat niet.

Bedacht moet worden dat alleen al de voorbereiding van getuigenverhoren waar andere landen bij betrokken zijn maanden kan duren.134 Verhoren waarbij afscherming een rol speelt zijn extra complex en tijdrovend.135 Zo mag uit veiligheidsoogpunt vaak niet blijken wanneer het verhoor van een anonieme bedreigde getuige heeft plaatsgevonden. Dat betekent dat de rechter-commissaris in het proces-verbaal van verhoor een periode van enkele maanden heeft opgenomen waarbinnen het verhoor daadwerkelijk heeft plaatsgevonden. Bij het stellen van nadere vragen waarvoor een aanvullend verhoor georganiseerd moet worden, zal de rechter-commissaris dezelfde afschermingsmaatregel in acht nemen. Het vertragende effect is groot.136

Daarnaast is het belangrijk om de uitvoering van het toegewezen onderzoek zo in te richten dat het zo efficiënt mogelijk verloopt. Daarom doen wij de volgende verzoeken:

Wij verzoeken u de toe te wijzen verhoren van anderen dan de drie medeverdachten te clausuleren, zodat voor de rechter-commissaris duidelijk is waar getuigen en deskundigen over gehoord moeten worden en verhoren niet langer duren dan nodig.
Wij verzoeken u bij toe te wijzen verhoren van verbalisanten te bezien of een getuigenverhoor nodig is of volstaan kan worden met het opmaken van aanvullend proces-verbaal.137
Wij verzoeken u in algemene zin voor toe te wijzen getuigen te bepalen dat de rechter-commissaris, in geval de betreffende getuige zich mogelijk op een verschoningsrecht kan beroepen, de ruimte krijgt om eerst te informeren of de getuige bereid is vragen te beantwoorden en alleen hoeft over te gaan tot verhoor als dat zo is. Dit is in elk geval van belang bij journalisten, medeverdachten en andere personen die zich vanwege hun actieve betrokkenheid bij de gewapende strijd zouden blootstellen aan een strafvervolging in bijvoorbeeld Oekraïne138 en buitenlandse overheidsfunctionarissen met een geheimhoudingsplicht.139
Wij verzoeken u een termijn te stellen voor het bezoek aan de reconstructie van MH17 door een door de verdediging aan te wijzen kundig persoon. Uw rechtbank heeft het Openbaar Ministerie op 3 juli jl. opdracht gegeven om dit te faciliteren, maar de verdediging heeft nog geen kundig persoon aangewezen. Het is vooralsnog onduidelijk wanneer dat wel zal gebeuren. Verder zal ook de daaropvolgende planning en uitvoering van de bezichtiging weer de nodige tijd in beslag nemen. Daarbij is het de vraag hoe groot het verdedigingsbelang bij dit onderzoek is. Tegenover de rechter-commissaris heeft de verdediging benadrukt dat zijzelf niet (formeel) om dit onderzoek heeft verzocht.140 Het is niet wenselijk dat toegewezen onderzoek langdurig niet wordt uitgevoerd maar wel boven de markt blijft hangen. Het stellen van een uiterste termijn is daarom aangewezen.
Wij verzoeken u voor nog te horen deskundigen door de rechter-commissaris te laten bepalen wat de meest aangewezen wijze van informatieverstrekking is (mondeling of schriftelijk), op basis van de vragen die de verdediging en het Openbaar Ministerie opgeven.
Wij verzoeken u om een nadere overweging te wijden aan het in juli reeds toegewezen deskundigenonderzoek, waarbij u benadrukt dat een voortvarende uitvoering voorop moet staan en het plaatsvinden van deskundigenverhoren niet afhankelijk gemaakt hoeft te worden van een voorafgaande benoeming van een deskundige van Almaz-Antey. De reden daarvoor is dit: de rechter-commissaris heeft in dit deel van het onderzoek een bepaalde volgorde voorgenomen die is afgeleid uit wat uw rechtbank in juli heeft overwogen. Die volgorde houdt in dat eerst een deskundige van Almaz-Antey moet worden benoemd en moet hebben gereageerd op de rapporten van het NLR en de RMA, voordat andere deskundigen worden gehoord.141 Die volgorde leek ook ons in juli en augustus nog logisch. Inmiddels is het echter november en moeten wij constateren dat er nog geen benoeming is - laat staan een schriftelijk stuk - van een deskundige van Almaz-Antey. Het is onwenselijk en onnodig als ook andere verhoren hierdoor worden vertraagd. Uw dictum uit juli laat de rechter-commissaris al de ruimte om van de eerder voorgenomen volgorde af te stappen en alle verhoren zo spoedig mogelijk te doen plaatsvinden. Wij denken dat het de voortgang van dit proces bespoedigt als uw rechtbank zich uitlaat over de wenselijkheid daarvan. Dat hoeft de inhoudelijke reikwijdte van het onderzoek niet te beperken: als alle verhoren hebben plaatsgevonden en er blijkt nog van een reden om deskundigen op elkaar te laten reageren, dan kan dat alsnog plaatsvinden.
Ten slotte reageren wij nog op het verzoek van de verdediging om te bepalen dat de verdediging bij toe te wijzen verhoren alle vragen zelf mag stellen en de verhoren zelf mag bijwonen, en dat ook alle vragen moeten worden beantwoord (deel 2 randnummer 28). Dit verzoek miskent de ernstige veiligheidsrisico’s voor getuigen en andere personen in dit proces. Het miskent ook de strafprocessuele waarborgen die voor dit soort situaties zijn getroffen. In verschillende bepalingen van het Wetboek van Strafvordering zijn bevoegdheden toegekend aan de rechter-commissaris en het Openbaar Ministerie om hen in staat te stellen uitvoering te geven aan hun verantwoordelijkheid voor de veiligheid van getuigen en andere personen.142 Het is de zittingsrechter niet toegestaan die bevoegdheden uit het wetboek te schrappen. Omdat dit verzoek van de verdediging niet alleen onverantwoordelijk is, maar ook wettelijk onmogelijk, moet het worden afgewezen.

Vooruitblik inhoudelijke behandeling
Voorafgaand en bij de start van dit zittingsblok heeft uw rechtbank aangegeven dat u voornemens bent de zaken van de vier verdachten gelijktijdig inhoudelijk te behandelen in de zittingsperiode van februari en maart 2021. Verder begrijpen wij dat u tijdens die inhoudelijke behandeling gelegenheid zult bieden aan de verdediging en het Openbaar Ministerie om aanvullende stukken aan de orde te stellen. U heeft laten weten dat u ernaar zult streven op enig moment vóór 1 december 2020, voor zover mogelijk, meer concrete informatie te verstrekken over uw voorgenomen aanpak bij de inhoudelijke behandeling.

Met het oog op deze planning van de inhoudelijke behandeling wil het Openbaar Ministerie u enkele zaken in overweging geven. Daarbij hebben wij drie belangen voor ogen: de processuele zorgvuldigheid van de inhoudelijke behandeling, de begrijpelijkheid en voorspelbaarheid van het proces voor de nabestaanden en het bredere publiek en een doelmatige invulling van de zittingstijd.

In de eerste plaats verzoeken wij uw rechtbank om zo ruim mogelijk voorafgaand aan de inhoudelijke behandeling een planning bekend te maken, ook van de te bespreken onderwerpen. Op die manier kunnen de verdediging en het Openbaar Ministerie vooraf beoordelen welke stukken zij graag voorgehouden zouden zien en kort na behandeling van het betreffende onderwerp vaststellen welke aanvullende stukken zij daarover nog aan de orde willen stellen. Op die manier kunnen die aanvullende stukken in voldoende aansluiting op dat onderwerp aan de orde worden gesteld.

In de tweede plaats verzoeken wij u om erop toe te zien dat aanvullend te bespreken stukken steeds tijdig voorafgaand aan de zitting door de verdediging en het Openbaar Ministerie aan uw rechtbank en elkaar worden aangekondigd. Bij voorkeur door het stellen van termijnen. Op die manier wordt voorkomen dat partijen uw rechtbank en elkaar verrassen. Daarbij is het ook zaak dat partijen uw rechtbank en elkaar zo volledig en specifiek mogelijk informeren over welke nadere stukken zij aan de orde willen stellen. Sommige bronnen laten ruimte voor verschillende uitleg. Andere bronnen hebben verschillende gezichten. Denk bijvoorbeeld aan de tapgesprekken van de DPR-strijder met de call-sign Mongol over het neerschieten van MH17. Die lopen nogal uiteen.

Er is het gesprek met zijn vrouw in de avond van 17 juli 2014 (21:47:47 uur), waarin zij hem tweemaal vraagt “It was you who shot down the Boeing?” en Mongol antwoordt: “Yeah…We, we did it”, “but we did it accidentally, it was accidentally”.143

En er is het gesprek van twee dagen later (19 juli 2014, 07:37:57 uur), waarin hij zijn vrouw weer iets anders vertelt, namelijk dat MH17 is neergeschoten door een ander vliegtuig en niet met een raket vanaf de grond.144 Met Mongol kun je dus alle kanten uit.

Dit voorbeeld onderstreept het belang om vooraf te weten welk specifieke onderdeel van het dossier door de ene partij aan de orde wordt gesteld, zodat de andere partij dit desgewenst weer kan aanvullen. Wij zien geen reden tapgesprekken te bespreken van Mongol bij de inhoudelijke behandeling, omdat wij op basis van het dossier constateren dat Mongol wel over het neerschieten van MH17 praat, maar daarvan verschillende, tegenstrijdige versies uitdraagt terwijl zijn redenen van wetenschap onbekend zijn en er geen reden is om te denken dat hij er persoonlijk bij betrokken is geweest. Maar als uw rechtbank of de verdediging er voor zou kiezen wel een of meer gesprekken van Mongol voor te houden, dan is het van belang dat dit gebeurt in de context van zijn andere gesprekken. Kort en goed: een procedure waarbij voor alle partijen vooraf duidelijk is welke specifieke stukken worden voorgehouden, voorkomt onnodige discussie ter zitting over die stukken.

In de derde plaats verzoeken wij uw rechtbank om op vaste momenten, aan het begin en eind van een bepaald zittingsblok of de bespreking van een bepaald onderwerp, telkens uitloopdagen in te plannen. Zulke dagen kunnen dan benut worden voor procedurele kwesties of aanvullende verzoeken. Vorige week heeft de verdediging al aangeven dat zij onverminderd op zoek is naar  deskundigen145 en dat de uitkomst van lopend onderzoek weer aanleiding kan geven voor nieuwe onderzoekswensen146. Als Pulatov nieuwe verzoeken wil doen, bijvoorbeeld om stukken te voegen aan het dossier of om nieuwe getuigen of deskundigen te horen, dan moet daarvoor de gelegenheid worden geboden. Tegelijk moet de inhoudelijke behandeling niet worden doorkruist door de bespreking van zulke verzoeken. Dat komt de begrijpelijkheid van die behandeling voor de nabestaanden en het bredere publiek niet ten goede.

Tot slot willen wij nog stilstaan bij de kwestie van inzage door de verdediging in stukken die niet in het dossier zijn opgenomen en bezichtigingen van fysiek bewijsmateriaal. Sinds 23 maart hebben wij al verschillende keren afschrift verleend van zulke stukken, inzage verleend in stukken met gevoeliger informatie en bezichtigingen georganiseerd van de reconstructie van MH17 en vliegtuigvreemde materialen die tijdens het forensisch onderzoek zijn veiliggesteld. In december bieden wij gelegenheid om kennis te nemen van resterende vliegtuigvreemde materialen bij het Nederlands Forensisch Instituut.

Vóór de zitting van augustus hebben wij de verdediging in een brief laten weten hoe wij aankijken tegen inzageverzoeken in de aanloop naar de laatste regiefase.147 Inmiddels is de regiefase bijna afgerond en stevenen wij af op de inhoudelijke behandeling. Dat betekent dat wij de eerder geschetste lijn bij de beoordeling van inzageverzoeken zullen doorzetten. Er mag nu meer gevraagd worden van de motivering van inzageverzoeken dan aan het begin van een proces. Een eventuele toewijzing van inzageverzoeken na eerdere weigering van het Openbaar Ministerie, kan immers alleen plaatsvinden als die inzage noodzakelijk is. Daarbij dient het tijdsverloop, de eerder geboden gelegenheid en de procesfase te worden meegewogen.

Daarom zien wij geen reden voor een nieuwe verwijzing naar de rechter-commissaris om op inzageverzoeken te beslissen, en in elk geval niet voor beslissingen van de rechter-commissaris langs de lijnen van artikel 34 Sv.