Inleiding en context onderzoek
https://www.om.nl/onderwerpen/mh17-vlie … -onderzoek

Uitgesproken op de zitting van de meervoudige strafkamer van de rechtbank Den Haag op 8 juni 2020.

De komende dagen zal het Openbaar Ministerie een toelichting geven op het onderzoek dat de afgelopen jaren is verricht. Het doel van deze toelichting is uw rechtbank in staat te stellen een oordeel te geven over de vraag of het verrichte onderzoek volledig is geweest en of de zaak nu klaar is om inhoudelijk behandeld te worden. Natuurlijk is voor die vraag het dossier leidend, maar een uitleg hierbij van het OM kan wel behulpzaam zijn. Ook is dit een wijze waarop het OM publiekelijk verantwoording kan afleggen over het onderzoek tot nu toe en de daarin gemaakte keuzes.

Het doel van onze toelichting in deze fase is nadrukkelijk niet om een overzicht te geven van het aanwezige bewijs, of om conclusies te trekken over hetgeen wel of niet bewezen kan worden. Een publiek overzicht van het bewijs kan pas volgen als de verdediging de gelegenheid heeft gekregen het dossier te laten aanvullen en uw rechtbank de zaak inhoudelijk behandelt. Onze toelichting zal wel inzicht geven in het soort bewijs dat in het onderzoek is verzameld. Ook zullen wij benoemen op welke gronden het Openbaar Ministerie tot de conclusie is gekomen dat onderdelen van het onderzoek voltooid waren. Daarbij grijpen wij in verschillende gevallen terug op bevindingen die al eerder openbaar zijn gemaakt door het JIT en op de zittingen van 9 en 10 maart jl. zijn benoemd.

Wij beseffen goed dat de nabestaanden en andere belangstellenden al lange tijd wachten en graag willen weten wat alle onderzoeksresultaten zijn, welke conclusies kunnen worden getrokken over hetgeen met vlucht MH17 is gebeurd en wie verantwoordelijk is daarvoor. Maar de zorgvuldigheid van dit strafproces moet voorop staan. Natuurlijk kan en mag het Openbaar Ministerie in zaken als deze beperkt informatie naar buiten brengen die nodig is om in redelijke mate te voldoen aan de grote maatschappelijke behoefte aan duidelijkheid. Dat heeft het JIT eerder ook gedaan. Maar een volledig beeld van het strafrechtelijk relevante bewijs kan pas gegeven worden bij de inhoudelijke behandeling van het dossier, op een door uw rechtbank te bepalen moment.

Vandaag en de komende dagen zullen wij een uitgebreide toelichting geven op het verloop van het onderzoek. We beginnen met een schets van de situatie in het gebied waar vlucht MH17 is neergestort en de bij die situatie betrokken partijen. Hierna volgt een toelichting op het onderzoek naar verschillende bewijsbronnen:

forensische sporen;
telecommunicatie;
getuigen;
foto’s en video’s;
digitale bronnen;
radargegevens;
satellietgegevens.
Daarna zullen wij uitleggen hoe, aan de hand van die bewijsbronnen, het onderzoek is verricht naar de toedracht van het neerstorten van vlucht MH17. Daarbij is onderzoek gedaan naar verschillende scenario’s:

een explosie van binnenuit;
een aanval door een gevechtsvliegtuig;
het gebruik van een andere grond-luchtraket dan een Buk-raket;
het gebruik van een Buk-raket.
Binnen dat laatste scenario is onderzoek gedaan naar verschillende mogelijke afvuurlocaties. Ook is gericht onderzoek gedaan naar zowel Oekraïense als Russische Buk-systemen. Wij zullen het onderzoek naar al deze scenario’s toelichten.

Vervolgens zullen wij uitleggen welk onderzoek er is gedaan naar de werking van het Buk-systeem. Daarna zullen wij uitleg geven over het onderzoek naar de verdachten: eerst bespreken wij hoe het onderzoek is verlopen naar de individuele rollen van de verdachten bij de ten laste gelegde feiten en vervolgens het onderzoek naar de vraag of er belemmeringen zijn om hen te vervolgen. Tussentijds zullen wij uitleggen waarom wij menen dat afzonderlijke onderdelen van het onderzoek zijn afgerond. Ten slotte staan wij stil bij de vraag welk nader onderzoek er nu nog moet worden verricht.

De situatie in Oost-Oekraïne
Voor een goed begrip van het onderzoek is enige kennis nodig van de situatie in Oost-Oekraïne in de periode vóór 17 juli 2014.

Vlucht MH17 werd neergeschoten in oorlogsgebied. In Oost-Oekraïne vond op dat moment een gewapend conflict plaats tussen de Oekraïense overheid en verschillende gewapende groepen. Dit gewapend conflict was eerder dat jaar ontstaan. Vanaf februari 2014 werden in de regio’s Donetsk en Luhansk overheidsgebouwen bezet en gewapende groeperingen gevormd. Deze groepen verklaarden dat zij onafhankelijkheid van delen van Oekraïne en aansluiting bij de Russische Federatie nastreefden. De groepen begonnen structureel geweld te plegen tegen het bevoegd gezag, en ook tegen burgers die hen niet goedgezind waren.

De leden van deze groepen worden in de media en in het dossier wel ‘separatisten’ genoemd. Het onderzoek wijst echter uit dat veel strijders van de DPR en de LPR niet Oekraïners zijn die gedreven worden door een wens om zich af te scheiden. Zo gaat het in veel gevallen om Russische staatsburgers die naar Oekraïne zijn gereisd om daar te vechten. De term separatisten is dus niet in alle gevallen de meest toepasselijke, maar gebruiken wij als generieke aanduiding van de gewapende strijders die vochten tegen de Oekraïense strijdkrachten.

Op 7 april 2014 verklaarde de gewapende groep die het regionale overheidsgebouw in Donetsk had bezet dat de ‘Donetsk Volksrepubliek’ (Donetsk People’s Republic, de DPR) was opgericht. De DPR werd actief in de regio Donetsk en organiseerde zich in verschillende onderdelen. Aan het hoofd stond de zogenaamde ‘premier’ Alexander Borodai. Verdachte Igor Girkin werd in mei 2014 aangesteld als de zogenaamde ‘minister van defensie’ en werd daarmee de hoogste commandant.

In diezelfde maand werd in de regio Luhansk de ‘Luhansk Volksrepubliek’ (Luhansk People’s Republic, de LPR) afgekondigd.

De separatisten van de DPR en de LPR bezetten verschillende gebieden in Oost-Oekraïne. De Russische Federatie speelde en speelt hierbij een belangrijke rol: daar zullen we later nader op ingaan. Deze ‘volksrepublieken’ worden niet door de internationale gemeenschap erkend: het zijn dus geen onafhankelijke landen of gebieden, maar gewapende groepen die gebieden in Oekraïne bezetten. De Oekraïense overheid begon als reactie met de ‘Anti-Terrorisme Operatie’ (ATO), gericht op de ontmanteling van de gewapende groepen en het ontzetten van de ingenomen gebieden. In het gebied rond Donetsk (onder controle van de DPR) en het gebied rond Luhansk (onder controle van de LPR) wordt tot op heden gevochten, af en toe onderbroken door een wapenstilstand.

In de eerste helft van juli 2014 is dit een indicatie van de gebieden die bezet werden door de DPR en de LPR. Het paarse gebied op de dia is het gebied waarvan beide partijen het erover eens zijn dat dát gecontroleerd werd door de separatisten. De stellingen van de DPR en LPR werden daarbij regelmatig aangevallen door de Oekraïense autoriteiten.

De eerder door het JIT aangewezen afvuurlocatie bij de plaats Pervomaiskyi, ten zuiden van de plaats Snizhne, en ook de crashsite bevonden zich in juli 2014 in het gebied dat onder controle van de DPR stond. Die crashsite is bij benadering aangegeven op de kaart. De route die eerder door het JIT is aangewezen als zijnde de route waarover de Buk-TELAR die MH17 neerschoot naar de afvuurlocatie is vervoerd loopt deels over grondgebied dat in juli 2014 werd gecontroleerd door de LPR en ook deels over grondgebied dat werd gecontroleerd door de DPR.

Met name in het dossier Context is uitgebreide informatie opgenomen over het gewapend conflict, de deelnemers aan het gewapend conflict, de frontlinies, en ontwikkelingen in de gewapende strijd (met name) voorafgaand aan 17 juli 2014. Ook is de hiërarchie binnen de gewapende groep van de verdachten beschreven: aan de hand van open bronnen en tapgesprekken is in beeld gebracht wie bevelen gaf en wie bevelen uitvoerde. Verder is onderzoek gedaan naar de rol van de Russische Federatie in de gewapende strijd in Oost-Oekraïne: daar zullen wij later meer over vertellen als we bespreken hoe wij hebben onderzocht of de verdachten aanspraak kunnen maken op immuniteit van strafvervolging.

Ook elders in het dossier is informatie opgenomen over de situatie in Oost-Oekraïne op en rond 17 juli 2014, bijvoorbeeld over de situatie bij de Oekraïens-Russische grens, het neerschieten van militaire vliegtuigen voor 17 juli 2014 en de behoefte aan luchtafweer bij de DPR.

Complexiteit onderzoek
We bespreken nu hoe de situatie ter plaatse was, nadat MH17 was neergestort. Die situatie was namelijk van grote invloed op hetgeen er wel en niet aan onderzoek kon plaatsvinden direct na de ramp.

Zoals gezegd lag de crashsite van MH17 in conflictgebied, dat op dat moment onder controle was van de DPR. Toegang kon alleen verkregen worden met instemming van de vertegenwoordigers van de DPR. Waarnemers van de OVSE (de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa), onderzoekers van de OVV (de – Nederlandse – Onderzoeksraad voor Veiligheid) en internationale deelnemers aan de repatriëringsmissie werden toegelaten. Ook journalisten konden op de crashsite komen. Zij moesten niet alleen rekening houden met gevechtshandelingen, zoals artilleriebeschietingen, maar ook met de aanwezigheid van landmijnen en het gevaar van gijzeling door de gewapende groepen. In de eerste helft van 2014 waren al vele personen in het gebied van de DPR voor kortere of langere tijd van hun vrijheid beroofd, waaronder ook journalisten, waarnemers van de OVSE en medewerkers van het Rode Kruis. Ook na 17 juli 2014 zouden nog vele personen, waaronder journalisten, van hun vrijheid worden beroofd in het gebied van de DPR. Deze oorlogsomstandigheden maakten het verrichten van forensische en andere onderzoekswerkzaamheden buitengewoon gecompliceerd en aanvankelijk zelfs onmogelijk. Daarbij gold dat een meer doortastende aanpak van strafrechtelijk onderzoek ter plaatse het risico meebracht van een negatieve reactie van de DPR en daardoor de repatriëring van de slachtoffers en het werk van de OVV in gevaar kon brengen. Pas een jaar na de crash, in de zomer van 2015, kon in beperkte mate gericht opsporingsonderzoek in het gebied worden gedaan. De conflictsituatie in Oost-Oekraïne maakte het natuurlijk ook ingewikkelder om getuigen te benaderen. Daarbij moet immers ook de veiligheid van getuigen in ogenschouw worden genomen. De wijze waarop die moeilijkheden zijn overwonnen zullen wij zo nader bespreken als we het onderzoek naar getuigen toelichten.

Niet alleen de oorlogssituatie ter plaatse maar ook de actieve tegenwerking van het onderzoek, met name door de Russische Federatie, hebben het onderzoek sterk bemoeilijkt. De tegenwerking door Russische overheidsdienaren hebben wij in maart al toegelicht. Meerdere andere personen hebben geprobeerd het onderzoek te dwarsbomen door steeds opnieuw aandacht te vragen voor ‘bewijsmateriaal’ dat uiteindelijk vervalst bleek of niet bestond. In veel gevallen lijken zulke personen gedreven te zijn door een verlangen naar geld of aandacht voor zichzelf. Er zijn aanwijzingen dat verschillende van hen zijn betaald vanuit de Russische Federatie.

Ondanks deze uitdagingen heeft diepgaand strafrechtelijk onderzoek plaatsgevonden en is er ruim bewijs verkregen uit vele verschillende bronnen – ook uit Oost-Oekraïne. Wij zullen nu meer vertellen over de verschillende takken van onderzoek.

Onderzoeksvragen en werkwijze
Eerst het kader en de werkwijze van het forensisch onderzoek. Bij de start zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd:

Is er sprake geweest van een explosie?
Als er sprake was van een explosie, vond die dan binnen of buiten het vliegtuig plaats?
Kan op basis van forensische onderzoek worden vastgesteld welk type wapen is gebruikt?
Kan op basis van forensische onderzoek een afvuurlocatie worden vastgesteld?
Deze vragen zijn binnen het forensisch onderzoek alleen beantwoord op basis van de aangetroffen sporen en de deskundige analyse daarvan. Dus niet op basis van andere bronnen, zoals tapgesprekken, beeldmateriaal of getuigenverklaringen over een wapen of afvuurlocatie. Op die manier hebben de resultaten van het forensisch onderzoek zelfstandige bewijswaarde en kunnen ze gebruikt worden om ander bewijs over een wapen of afvuurlocatie te toetsen.

Verder is het forensisch onderzoek in JIT-verband verricht. Dit betekent dat forensische rechercheurs en experts uit de JIT-landen met elkaar overleg hebben gehad over deze vragen en over welk onderzoek verricht zou moeten worden om die vragen te beantwoorden. Hier komen we later nog op terug.

Sporenonderzoek
Forensisch onderzoek is gericht op sporen. Dit betekent dat onderzocht wordt of bepaalde voorwerpen of stoffelijke overschotten fysieke sporen bevatten die iets kunnen zeggen over de toedracht van een gebeurtenis. Sporen kunnen aanwijzingen opleveren voor wat er is gebeurd of wie het gedaan heeft. Die sporen worden dan op een forensisch verantwoorde manier veiliggesteld, zodat ze nader onderzocht kunnen worden door deskundigen, bijvoorbeeld van het Nederlands Forensisch Instituut.

Sporenonderzoek aan stoffelijke overschotten is ingrijpend en heeft dus met de grootste zorgvuldigheid plaatsgevonden. Wij zullen hierna uitleg geven over hoe dit onderzoek is verricht. Dit kan zakelijk en afstandelijk klinken. Het Openbaar Ministerie begrijpt dat deze toelichting voor nabestaanden pijnlijk en confronterend kan zijn, maar om de volledigheid van het forensisch onderzoek te beoordelen, moet ook dit besproken worden.

Zoals we eerder uitlegden, was er geen mogelijkheid van forensisch onderzoek in het gebied waar MH17 is neergekomen. Wel zijn de meeste stoffelijke overschotten en bezittingen van de slachtoffers en de meeste wrakstukken van MH17 door andere partijen geborgen en naar Nederland gebracht. Tot in 2018 is er nog materiaal ingeleverd door lokale bewoners. Na aankomst van de stoffelijke overschotten en de wrakstukken in Nederland startte het forensisch onderzoek. Telkens werd daarbij de vraag gesteld: zien we iets anders dan je mag verwachten na een val van 10.000 meter hoogte? Als dat het geval was, werd het betreffende lichaam van een slachtoffer of het betreffende voorwerp nader onderzocht. Hier komen we later op terug.

Chronologie en locaties
Het forensisch onderzoek is verricht in verschillende landen en op verschillende locaties.

In Nederland vond onderzoek plaats in Hilversum (2014-2015), Wijk bij Duurstede (2014) en Gilze-Rijen (2014-2018). Daarnaast vond er nader deskundigenonderzoek plaats in Den Haag bij het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) en in Amsterdam bij het Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum (NLR). Verder vond forensisch JIT-onderzoek plaats op verschillende locaties in Oekraïne (2014-2016), werd er aanvullend Nederlands onderzoek verricht in Finland (2015) en deden Belgische, Australische en Maleisische deskundigen aanvullend onderzoek in eigen land.

Het omvangrijke forensisch onderzoek was een gezamenlijke inspanning, waarbij door specialisten met verschillende expertise onderzoek is verricht: elk voor zich, naast elkaar of in samenwerking.

We lopen de verschillende locaties na.

Nederland: Hilversum (2014-2015)

In Nederland is het forensisch onderzoek op 24 juli 2014 begonnen, na aankomst van de eerste lichamen van slachtoffers in Hilversum. Deze lichamen zijn tussen 17 en 21 juli 2014 door lokale hulpverleners geborgen in Oost-Oekraïne. Het onderzoek in Hilversum richtte zich op het detecteren van lichaamsvreemd materiaal in of aan de lichamen van de slachtoffers. Hiermee wordt bedoeld: alles wat niet in een menselijk lichaam thuis hoort.

Er zijn verschillende werkstations ingericht om specialistisch forensisch onderzoek te doen op de lichamen.

Werkstation 1: Uit veiligheidsoverwegingen werd eerst een meting gedaan op aanwezigheid van gevaarlijke stoffen.

Werkstation 2: Alle kisten met daarin de stoffelijke resten gingen vervolgens door een CT-scan. De scan maakte onderscheid tussen metalen materialen en niet-metalen materialen. Een radioloog beoordeelde de CT-scan.

Werkstation 3: Hier vond de triage plaats door een forensisch specialist, een explosievendeskundige en een patholoog. Triage is een term die in forensisch onderzoek gebruikt wordt voor het sorterings- en selectieproces. Eerst werd de kist geopend en daarna werden de menselijke resten visueel onderzocht. Op basis van die visuele bevindingen en het scan-verslag van de radioloog werd besloten of er aanvullend diepgravend forensisch onderzoek moest plaatsvinden. De centrale vraag was steeds of er sprake was van onverklaarbaar letsel of onverklaarbaar lichaamsvreemd materiaal. In het eerste geval werd er nader forensisch onderzoek verricht. In het tweede geval werd het stoffelijk overschot overgedragen aan het Landelijk Team Forensische Opsporing (LTFO) voor onderzoek naar de identiteit van het betreffende slachtoffer.

Als de triage reden gaf voor nader forensisch onderzoek, werd het lichaam eerst nader onderzocht met een ander röntgenscanapparaat. Hiermee kon nader onderscheid worden gemaakt tussen verschillende soorten metaal. Op basis van deze röntgenscan kon vervolgens gericht onderzoek worden gedaan aan of in het lichaam. In enkele gevallen werd besloten om een volledige sectie te laten doen door de forensisch patholoog.

Tijdens dit proces in Hilversum is relevant materiaal aangetroffen. Zo heeft het JIT eerder, in september 2016 en mei 2018, bekend gemaakt dat er stalen deeltjes zijn aangetroffen in de lichamen van de bemanning van MH17. De deeltjes zijn veiliggesteld en uitgebreid onderzocht. Op de wijze waarop het onderzoek aan die deeltjes heeft plaatsgevonden komen we later in deze toelichting terug.

Na afronding van het forensisch onderzoek gingen de stoffelijke overschotten terug naar het werkstation van Landelijk Team Forensische Opsporing (LTFO). Daar kon het LTFO zijn onderzoek doen, op grond waarvan de identiteit van het betreffende slachtoffer kon worden vastgesteld.

Nederland: Wijk bij Duurstede (2014)

Op een andere locatie in Nederland, in Wijk bij Duurstede, werd forensisch onderzoek verricht aan de persoonlijke bezittingen die geborgen zijn in Oost-Oekraïne. Het doel was om materiaal op te sporen dat niet bij die bezittingen paste. Dit proces is in beeld gebracht (en kunnen we nu bekijken). Alle goederen gingen dus door een röntgenscanapparaat om metaaldelen te detecteren. Op basis van de resultaten van de scan werd vervolgens beslist of het voorwerp nader onderzocht moest worden of niet. Hier gold dezelfde werkwijze als bij het onderzoek aan de lichamen: vreemd materiaal werd uitgenomen en veilig gesteld, zodat daar nader forensisch onderzoek aan kon worden gedaan. Ook tijdens deze triage is relevant materiaal aangetroffen: tussen bezittingen van slachtoffers werd bijvoorbeeld een onderdeel van de linker bovenzijde van de romp van MH17 aangetroffen. Daarin zat een deeltje vastgeklemd dat niet bij het toestel hoorde. Ook dit deeltje is veilig gesteld en onderzocht.

Na deze inspectie werden de spullen die niet nader onderzocht hoefden te worden, teruggegeven aan de nabestaanden. Dit gebeurde via het bedrijf Blake Emergency Services (Blake). Blake maakte die bezittingen eerst schoon en droeg deze vervolgens over aan de nabestaanden. In één geval heeft Blake nog relevante deeltjes aangetroffen in een bundel documenten van de MH17-bemanning: de ‘aircraft copy’ van de ‘take off charts’. In het dossier ook wel de ‘groene map’ genoemd. Vervolgens is deze documentenbundel nader onderzocht door forensisch specialisten. Daarbij zijn metalen deeltjes aangetroffen die weer vergeleken konden worden met de deeltjes die in de lichamen van bemanningsleden zijn aangetroffen. Hoe dat vergelijkend onderzoek is verricht, bespreken wij later.

Nederland: Gilze-Rijen (2014-2018)

Dan komen wij bij de wrakdelen. Deze zijn door de Onderzoeksraad voor Veiligheid geborgen in het rampgebied in Oekraïne en vanuit Oekraïne naar Nederland vervoerd. Op een luchtmachtbasis in Gilze-Rijen werden de wrakdelen onderzocht. Het doel was om het schadebeeld te bepalen en sporen veilig te stellen. Bij sporen gaat het in dit geval om materialen die niet bij het vliegtuig hoorden en om explosieve stoffen. Materiaal dat niet bij het vliegtuig past noemen we verder vliegtuigvreemd materiaal.

De wrakdelen zijn in drie konvooien naar Nederland gebracht. Een eerste konvooi van zestien vrachtwagens met opleggers, een tweede met acht containers en een derde met twee kleinere containers. Elk wrakdeel is in Gilze-Rijen gefotografeerd en genummerd en daarna visueel geïnspecteerd aan de hand van een controlelijst. Tijdens deze inspectie werd beoordeeld of het wrakdeel afkomstig was van MH17 of niet en zo ja, om welk onderdeel van het toestel het ging. Bij deze beoordeling werd gebruik gemaakt van de expertise van de specialisten van de Dienst Luchtvaart van de Nationale Politie en informatie van vliegtuigfabrikant Boeing. Hier werkten de forensische experts en de luchtvaartrechercheurs naast de luchtvaartonderzoekers van de Onderzoeksraad voor Veiligheid. Elk vanuit hun eigen taak en verantwoordelijkheid. Verder werden er van de wrakdelen monsters - of ‘swabs’ - genomen voor explosievenonderzoek.

Voorwerpen waarvan niet kon worden vastgesteld of deze onderdeel waren van MH17, de zogenaamde vliegtuigvreemde materialen, werden apart genomen voor nader onderzoek. Dat konden losse voorwerpen zijn die zich tussen de wrakdelen bevonden of materialen die daarin zaten vastgeklemd. Bij vastgeklemde vliegtuigvreemde materialen werd het gehele wrakdeel apart genomen voor nader onderzoek. Ook wrakdelen met schade die niet paste bij een val, werden apart genomen. Dat was bijvoorbeeld het geval bij het aantreffen van perforaties. Ook die wrakdelen zijn apart onderzocht. Uiteindelijk zijn op deze manier een groot aantal wrakdelen en los aangetroffen voorwerpen geselecteerd voor nader onderzoek.


Maleisië (2015)

Zoals gezegd, hadden de forensische specialisten geen toegang tot het rampgebied in Oost-Oekraïne. Anders zouden zij het werk van de repatriëringsmissies en de Onderzoeksraad voor Veiligheid doorkruisen. Voor journalisten lag dat anders. Zij waren met velen in het rampgebied aanwezig en hebben het rampgebied ruim in beeld gebracht. Maleisische onderzoekers hebben die beelden vergeleken met de foto’s die tijdens het forensisch onderzoek van de wrakstukken zijn gemaakt en beoordeeld om welke vliegtuigonderdelen het ging. Op basis hiervan kon van een aanzienlijk deel van het forensisch bewijsmateriaal worden vastgesteld in welke staat het zich bevond kort na het neerstorten van MH17 in het rampgebied. De resultaten van dit Maleisische onderzoek zijn vastgelegd in een rapport met 1117 foto’s en dat rapport is onderdeel van het dossier.

Finland (2015)

Ook in Finland is een Buk-raket ontmanteld en 3D gescand. Dit ging om een 9M38M1-raket met een 9N314M warhead en vond plaats in oktober 2015. Het hierbij gemaakte beeld- en scanmateriaal is in januari 2017 door de Finse autoriteiten beschikbaar gesteld voor het forensisch onderzoek.

Verder is in oktober 2015 in Finland nog een zogenaamde arenatest uitgevoerd.

In die arenatest werd het voorste gedeelte van een Buk-raket van het type 9M38M1, inclusief een 9N314M warhead, tot ontploffing (detonatie) gebracht. Op die manier konden onder meer de snelheid en de richting van de fragmentatiedelen van de warhead gemeten worden. Dat was van belang voor de berekening van het mogelijke afvuurgebied. In een cirkel er omheen werden platen gezet, van een zelfde soort aluminium als gebruikt wordt in vliegtuigen. Dit worden in het dossier ‘getuigenplaten’ genoemd. Bij detonatie werkten die getuigenplaten als een soort schild en toonden zij de schade van de fragmentatiedeeltjes. Verder gaf de arenatest inzicht in de toestand van fragmentatiedelen van de warhead en andere raketdelen na detonatie.

Na afloop van de arenatest in Finland zijn de getuigenplaten, fragmenten van de warhead en restanten van andere raketdelen veilig gesteld. In februari 2017 heeft Finland dit materiaal overgedragen aan Nederland voor nader onderzoek.

Om de spreiding en de snelheid van de fragmenten van de warhead te registeren, waren er hogesnelheidscamera’s geplaatst. Omdat zulke testen zelden worden uitgevoerd, moest de juiste instelling van de camera’s proefondervindelijk worden vastgesteld. Achteraf bleken de beelden van deze eerste arenatest niet bruikbaar voor nader onderzoek.

Daarop is door het JIT besloten om in Oekraïne twee nieuwe arenatesten te houden: één met alleen een 9N314M warhead en één met een complete raket van het type 9M38M1. Verder werd besloten om de stuwkracht van de raketmotor te meten. In het dossier wordt dit het ‘thrust profile’ genoemd. Ook die was van belang voor de berekening van het mogelijke afvuurgebied van de raket.

Nederland (2016-2018)

Na afloop van de arenatesten in Finland en Oekraïne zijn de verzamelde restanten van de warhead, andere onderdelen van de raket en de getuigenplaten veilig gesteld en naar Nederland overgebracht voor nader forensisch onderzoek. Datzelfde gebeurde met de monsters van de residuen van de verbranding van de raketmotor. Het onderzoek dat vervolgens heeft plaatsgevonden was een samenwerking tussen verschillende experts uit meerdere JIT landen.

In Nederland werden de arena-opstellingen weer opgebouwd. Vervolgens werd het doordringend vermogen en het verspreidingspatroon van de fragmentatiedelen onderzocht. Daarna werd onderzoek gedaan naar de vervorming en het massaverlies van de fragmentatiedelen na detonatie. Dit onderzoek vond plaats in België en Nederland.

De veilig gestelde raketmaterialen uit Finland en Oekraïne zijn gebruikt voor vergelijkend onderzoek. In dat onderzoek werden deze raketmaterialen vergeleken met de vliegtuigvreemde materialen die waren aangetroffen in de lichamen en bezittingen van slachtoffers en wrakstukken van MH17. Die vergelijking werd verricht door het Nederlands Forensisch Instituut op basis van de elementsamenstelling van de materialen.

Naast dit onderzoek door het Nederlands Forensisch Instituut, hebben specialisten van de Australische Federale Politie een visuele vergelijking gemaakt tussen enerzijds de aangetroffen vliegtuigvreemde delen en anderzijds de onderdelen van de twee Buk-raketten van de typen 9M38 en 9M38M1 die in Oekraïne waren ontmanteld. Daarbij hebben zij gekeken naar kenmerken zoals gietvorm, werktuigsporen (zoals frezen) en magnetische eigenschappen.

Na afloop van de arenatesten heeft de Nederlandse politie nog een visuele vergelijking gemaakt tussen de aangetroffen vliegtuigvreemde delen en de restanten van de bij de arenatest gebruikte raket anderzijds.

Naast de vergelijking van vliegtuigvreemde materialen met raketdelen heeft het Nederlands Forensisch Instituut die vliegtuigvreemde materialen ook onderling vergeleken. Ook dat gebeurde weer op basis van verschillende kenmerken. Op die manier werd onderzocht of verschillende aangetroffen, vliegtuigvreemde materialen afkomstig waren van dezelfde bron en daarmee mogelijk van hetzelfde wapen.

Voor het vergelijkend onderzoek door het NFI is in september 2016 in Oekraïne nog een ongeschonden warhead van het type 9N314M ontmanteld, waarbij 80 fragmentatiedelen zijn uitgenomen. Bij elkaar werd tussen 2014 en 2016 dus het volgende vergelijkings- of referentiemateriaal verzameld:

fragmentatiedeeltjes (en andere onderdelen) van een ongeschonden, ontmantelde 9N314M warhead uit Oekraïne en fragmentatiedeeltjes (en andere onderdelen) van 9N314M warheads die waren gedetoneerd bij arenatesten in Oekraïne en Finland;
andere onderdelen van ongeschonden 9M38M1 en 9M38 raketten uit Oekraïne en van gedetoneerde 9M38M1 raketten uit Oekraïne en Finland.
Tot slot zijn data die tijdens de arenatesten zijn verzameld, zoals het stuwkrachtprofiel van de raketmotor en het verspreidingspatroon van de fragmentatiedeeltjes, door experts van het Nederlands Nationaal Lucht- en Ruimtevaart Centrum (NLR) en de Belgische Koninklijke Militaire School (RMA) gebruikt om een afvuurgebied te berekenen.

Hiermee hebben we de belangrijkste stappen in het forensisch onderzoek op een rij gezet. Er is meer gebeurd, maar dat heeft geen relevante resultaten opgeleverd. Zo noemden wij eerder al dat er in Oost-Oekraïne grondmonsters zijn genomen op verschillende plekken die in het onderzoek naar voren waren gekomen als mogelijke afvuurlocatie. Dit was pas mogelijk in de loop van juni 2015, bijna een jaar na het neerschieten van MH17. In verschillende gevallen ging het om een ruimer gebied, waarin op vrij willekeurige plaatsen monsters moesten worden genomen.

In juli 2015 zijn er vergelijkingsmonsters genomen op een militair terrein in Kramatorsk. Op deze locatie waren met zekerheid Buk-raketten afgevuurd, specifiek op 9 december 2014 en 10 en 11 februari 2015. In deze relatief recente en gericht genomen monsters is vervolgens geen residu van verbranding teruggevonden. Omdat er geen relevante sporen werden aangetroffen in een vergelijkingsmonster uit een gebied waarvan met zekerheid kon worden vastgesteld dat er minder dan een half jaar eerder een Buk-raket was afgevuurd, verwachtten de deskundigen ook geen relevante sporen te vinden in de grondmonsters van gebieden waarin meer dan een jaar eerder een lancering zou kunnen hebben plaatsgevonden. Ook uit ander onderzoek bleek dat het residu van raketbrandstof vluchtig is. Volgens de beoordeling van het Nederlands Forensisch Instituut zou vervolgonderzoek niet kansrijk én niet veelzeggend zijn. Daarom is er van afgezien om de in juni 2015 genomen grondmonsters uit Oost Oekraïne nog verder te onderzoeken.

De andere onderzoekshandelingen die wij zojuist hebben genoemd, hebben wel relevante bevindingen opgeleverd.

Petalling

Naast kraters en perforaties die van buiten naar binnen waren gebogen, zijn er ook uitstulpingen van binnen naar buiten waargenomen. Die uitstulpingen leken op het eerste gezicht aanwijzing voor een doorslag van binnen naar buiten, in plaats van een doorslag van buiten naar binnen. Dat leek onverenigbaar met andere aanwijzingen voor een explosie buiten het vliegtuig. Bij de arenatesten is onderzoek gedaan naar het ontstaan van deze uitstulpingen, dat ook wel ‘petalling’ wordt genoemd. Na afloop van de arenatesten is op samengestelde frames dezelfde petalling waargenomen, met name op plekken waar plaatmateriaal was vastgeklonken aan stijve staaldelen. Mede daarom hebben deskundigen van de Belgische Koninklijke Militaire School geconcludeerd dat de uitstulpingen op de wrakdelen geen contra-indicatie waren voor een inslag van buiten naar binnen.

Samenvatting

We vatten de algemene bevindingen in het onderzoek naar het schadebeeld van MH17 samen:

De beroeting op de buitenzijde van de romp van het toestel en de perforaties, kraters en schampschade in en op de romp aan de linker voorzijde van het toestel én de staalresten in die kraters en perforaties wijzen op een explosie van buiten het toestel. Specifiek aan de linker voorzijde van het vliegtuig.

De samenstelling van de aangetroffen staalresten kon worden vergeleken met de samenstelling van staalfragmentatiedelen van de warhead van een Buk-raket.

Bij arenatesten met een Buk-raket en Buk-warhead zijn naar buiten gerichte uitstulpingen (petalling) vastgesteld. Daarom is de aanwezigheid van zulke uitstulpingen in wrakstukken van MH17 geen contra-indicatie voor een explosie van buitenaf.

Vliegtuigvreemd materiaal in wrakstukken
Naast onderzoek aan de buitenzijde van de wrakdelen, is er ook onderzoek gedaan ín de wrakstukken. Van de resultaten van dat onderzoek zullen wij er een beperkt aantal bespreken, omdat deze aanleiding gaven voor nader onderzoek of redengevend waren voor tussenconclusies die wij in het onderzoek hebben getrokken. Verschillende daarvan zijn eerder door de Onderzoeksraad voor Veiligheid benoemd en in september 2016 en mei 2018 door het JIT gepresenteerd.

Fragmenten

In diverse wrakdelen (en in enkele bundels met vluchtdocumenten van de bemanning) zijn in totaal 341 stalen fragmenten aangetroffen. Een aantal van deze fragmenten is gevonden in de neus van het toestel, namelijk het voorste drukschot van de cockpit. Van de fragmenten uit dit cockpitdeel heeft er één een herkenbare vlindervorm en een ander de vorm van een staafje. In een ander wrakstuk met een deel van het cockpitraam, dat zich boven het drukschot bevindt, is een fragment aangetroffen in de herkenbare vorm van een tegel. De vorm van deze drie fragmenten kon vervolgens vergeleken worden met die van de drie fragmentatiedeeltjes in een 9N314M warhead van een Buk-raket.

Naar aanleiding van deze bevinding is nader onderzoek verricht naar het onderscheidende karakter van vlindervormige fragmentatiedelen. Volgens Russische bronnen en het Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum komt het vlindervormige fragmentatiedeel alleen voor in de 9N314M warhead van een Buk-raket. In de oudere versie van deze warhead, de 9N314, zitten geen drie, maar twee soorten fragmentatiedeeltjes. Die hebben elk een vierkante vorm. Volgens Russische bronnen komt een 9N314M warhead alleen voor in een 9M38M1 raket. Tijdens het forensisch onderzoek in Oekraïne is gebleken dat deze nieuwere warhead ook in de oudere 9M38 raket kan worden gemonteerd, de voorloper van de 9M38M1.

Het Nederlands Forensisch Instituut heeft onderzoek gedaan naar verschillende kenmerken van een ruime selectie van deze fragmenten. Daarbij zijn onderlinge overeenkomsten gevonden in de elementsamenstelling en fabricagekenmerken van deze fragmenten. De kenmerken van deze fragmenten uit de wrakdelen konden vervolgens vergeleken worden met die van de fragmentatiedelen uit het referentiemateriaal: de ontmantelde 9N314M warheads en fragmenten die zijn veilig gesteld na de arenatesten met een 9N314M warhead in Finland en Oekraïne.

Vliegtuigvreemd materiaal - selectie stalen fragmenten
Vliegtuigvreemd materiaal
Vliegtuigvreemd materiaal - referentie fragmentatie warhead
Overige delen

In verschillende wrakdelen zijn nog andere delen aangetroffen die duidelijk niet in een vliegtuig thuishoorden. Eén van deze delen is eerder tijdens de JIT-presentatie van september 2016 besproken. Dat is een groene metalen prop ter grootte van een golfbal die vastgeklemd zat in de sponning van het linker cockpitraam. De visuele kenmerken - zoals vorm, dimensies en freessporen - van deze prop zijn vergeleken met onderdelen van de twee ontmantelde Buk-raketten. In die vergelijking kwam één onderdeel naar voren: de grondplaat van een schuifsysteem op de twee Buk-raketten. Met die schuif wordt het aansluitpunt afgedekt, waarmee de Buk-raket wordt verbonden met het lanceervoertuig. Vervolgens heeft het Nederlands Forensisch Instituut de elementsamenstelling van de aangetroffen prop vergeleken met die van de grondplaten van de ontmantelde referentieraketten.

Naast dit onderdeel zijn er nog meer vliegtuigvreemde materialen aangetroffen in de wrakdelen. Deze bevonden zich in andere delen van de cockpit, in de linkervleugel en de in de binnenzijde van de rechtervrachtdeur. Ook hiervan is de elementsamenstelling vergeleken met die van verschillende onderdelen van de referentieraketten. Voor zover deze delen groot genoeg waren, zijn ook de visuele kenmerken ervan vergeleken met die van referentieraketten. Verder heeft het NFI de verf die op verschillende van deze vliegtuigvreemde materialen werd aangetroffen, vergeleken met verf afkomstig van de referentieraketten.

Samenvatting

We zetten de algemene bevindingen van het onderzoek naar de wrakstukken op een rij. In diverse wrakdelen en een bundel vluchtdocumenten zijn 341 stalen fragmenten aangetroffen waarvan de elementsamenstelling en fabricagekenmerken op twee manieren zijn vergeleken: onderling en met de fragmentatiedelen van een 9N314M warhead. Deze fragmenten zijn onder meer aangetroffen in het isolatiemateriaal van de cockpit. Enkele van deze deeltjes hebben nog een herkenbare vorm. Ook die vorm kon vergeleken worden met die van fragmentatiedelen in een 9N314M warhead.

In de wrakdelen zijn verschillende andere vliegtuigvreemde delen aangetroffen, waarvan de uiterlijke kenmerken en elementsamenstelling zijn vergeleken met die van verschillende onderdelen van Buk-raketten van de 9M38 serie. Veel van deze delen bevinden zich in de linker voorzijde van het vliegtuig.

Aantal vlindervormige fragmenten

Aanvullende vraag was of we tussen de 370 fragmenten niet meer dan twee vlindervormige fragmenten hadden moeten aantreffen. Ook dit is onderzocht. Door de detonatie en de inslag verliezen fragmentatiedeeltjes hun oorspronkelijke, herkenbare vorm. Uit de arenatesten is gebleken dat de deeltjes ook gewicht verliezen. Het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) heeft onderzoek gedaan naar het gewicht van de 370 fragmenten. Vlinderfragmenten zijn groter en zwaarder dan de tegel- en staaffragmenten. Naast gewichtsverlies heeft het NFI ook rekening gehouden met de mogelijkheid dat het gewicht van aangetroffen deeltjes is toegenomen, doordat er bij de inslag ander materiaal wordt opgenomen (zoals cockpitglas) of doordat zich er na de inslag en vóór de berging roest op heeft gevormd. Op basis daarvan is het Nederlands Forensisch Instituut tot de conclusie gekomen dat teruggevonden staaf- en tegelfragmenten niet meer dan 2,5 gram gewogen kunnen hebben. Alle fragmenten die meer dan 2,5 gram wogen, moeten volgens het NFI dus vlinderfragmenten geweest zijn. Daarvan heeft het NFI er onder de 370 fragmenten nog eens 16 gevonden. Deze 16 fragmenten zien er dus niet meer uit als vlinderfragmenten, maar moeten dat volgens het NFI wel zijn, op basis van hun gewicht. In werkelijkheid kunnen er nog meer vlinderfragmenten zijn gevonden dan de 2 herkenbare en 16 onherkenbare fragmenten. Volgens het NFI kunnen fragmenten die na detonatie minder dan 2,1 gram wegen vóór detonatie alle vormen gehad hebben en fragmenten die tussen de 2,1 en 2,5 gram wegen zowel een tegelvorm als een vlindervorm. Ook onherkenbare fragmenten die minder dan 2,5 gram wegen kunnen dus oorspronkelijk vlindervormig zijn geweest. Volgens deze beoordeling van het Nederlands Forensisch Instituut zijn er van de 370 aangetroffen fragmenten tenminste 18 vlindervormige en mogelijk veel meer.

Samenvatting

We vatten het onderzoek naar het aantal aangetroffen fragmenten samen. Daarin zijn verschillende verklaringen gevonden voor de omstandigheid dat er van een kleine 8000 fragmentatiedelen maar 370 zijn teruggevonden:

na detonatie verspreidden de fragmentatiedelen zich in alle richtingen, zodat slechts een deel daarvan MH17 kan hebben getroffen;
van de fragmentatiedelen die MH17 hebben getroffen, is slechts een deel ook in de stoffelijke overschotten van de bemanningsleden en de wrakdelen terecht gekomen;
van de fragmentatiedelen die in de wrakstukken terecht zijn gekomen kan er tijdens de berging een deel zijn uitgevallen;
en tot slot zijn niet alle getroffen wrakdelen geborgen.
Daarnaast is uit het onderzoek naar het gewicht van de afzonderlijke fragmentatiedelen van een 9N314M warhead gebleken dat er tenminste 18 oorspronkelijk vlindervormige fragmenten zijn veilig gesteld en mogelijk meer.

Losse vliegtuigvreemde materialen
Naast de verschillende vliegtuigvreemde materialen die zich in de wrakdelen en lichamen van slachtoffers bevonden, zijn er tussen de wrakstukken in Gilze-Rijen ook nog zeven losse, vliegtuigvreemde voorwerpen aangetroffen.

Drie van deze zeven voorwerpen zijn eerder besproken in de JIT-presentatie van september 2016. Dit zijn een groene mantel van een raketmotor, een uitlaat of venturi, en een groenkleurige stabilisatievleugel. Deze zeven vliegtuigvreemde voorwerpen kwamen visueel overeen met onderdelen van Buk-raketten. Zoals eerder gezegd, vond hierbij een dubbele vergelijking plaats: enerzijds met onderdelen van ontmantelde Buk-raketten van typen 9M38 en 9M38M1 en anderzijds met onderdelen van 9M38M1 raketten die tijdens de arenatest tot ontploffing waren gebracht.

Bij deze laatste vergelijking bleek de aangetroffen motormantel andere schade te vertonen dan de motormantel die na de arenatest is veilig gesteld. Dit hebben Belgische specialisten van de Koninklijke Militaire School nader onderzocht. Volgens hen kan dit verschil in schade onder meer verklaard worden door het verschil in aerodynamische omstandigheden tussen een detonatie in vlucht op tien kilometer hoogte en statische detonatie op de grond tijdens een arenatest.

Van verschillende van deze zeven voorwerpen zijn de elementsamenstelling en de aangetroffen verf weer vergeleken met die van onderdelen van de referentieraketten.

Omdat op basis van het forensisch onderzoek niet kon worden uitgesloten dat deze losse voorwerpen al vóór of na het neerstorten van MH17 in het rampgebied terecht zijn gekomen, zijn kenmerken van die losse voorwerpen ook nog onderling vergeleken én met andere vliegtuigvreemde delen die in de wrakstukken zijn aangetroffen. Van delen die vastzaten in de wrakstukken is de relatie met MH17 immers gegeven.





Type raket
Er zijn dus verschillende vliegtuigvreemde materialen aangetroffen: in de wrakstukken, in de lichamen en bezittingen van slachtoffers en los in het rampgebied. De kenmerken van die vliegtuigvreemde materialen konden vergeleken worden met onderdelen van Buk-raketten van de typen 9M38 en 9M38M1. In het onderzoek naar de relatie van deze voorwerpen met het neerstorten van MH17 zijn de kenmerken van vliegtuigvreemde materialen ook weer onderling vergeleken. Op basis van dit vergelijkend onderzoek kon de vraag worden beantwoord of deze vliegtuigvreemde materialen afkomstig waren van een Buk-raket van de 9M38 serie.

Hoewel de tenlastelegging hier niet om vraagt, hebben wij ook nog onderzocht van welk type raket van die 9M38 serie deze vliegtuigvreemde materialen afkomstig waren: van de 9M38 of van zijn opvolger, de 9M38M1.

Samenvatting
Er is breed onderzoek gedaan naar de herkomst van aangetroffen vliegtuigvreemde materialen. Van de materialen waarvan de herkomst kon worden gereconstrueerd, is gebleken dat deze telkens verschillende routes hebben afgelegd. Bij de materialen die in de stoffelijke overschotten van slachtoffers zijn aangetroffen of klemvast zaten in wrakdelen, ligt de relatie van die delen met vlucht MH17 voor de hand.

Afvuurgebied
Daarmee komen we bij de laatste vraag die is onderzocht in het forensisch onderzoek: de vaststelling van het afvuurgebied. Eerder bespraken wij al dat het Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum (NLR) en de Belgische Koninklijke Militaire School (RMA) hier onafhankelijk van elkaar onderzoek naar hebben gedaan. Wij zullen dat onderzoek nu verder bespreken.

Naast deze twee instituten, die deelnamen aan het forensisch onderzoek van het JIT, heeft ook de Russische Buk-fabrikant Almaz Antey een lanceergebied berekend. Omdat de uitkomst van deze berekening betrokken is in het onderzoek naar verschillende lanceerlocaties, zullen wij dat laatste onderzoek hier ook benoemen.

Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum

Het Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum heeft eerder, op basis van beperktere gegevens, onderzoek gedaan naar het mogelijk lanceergebied in het kader van het onderzoek van de Onderzoeksraad voor Veiligheid. Toen kwam het instituut op een gebied van 320 vierkante kilometer ten zuiden van Snizhne. In het strafrechtelijk onderzoek heeft het Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum nader onderzoek verricht op basis van aanvullende data. Daarbij is gebruik gemaakt van de volgende gegevens:

de impactschade aan het wrak (inslagen, kraters en schampschade) op basis van de wrakdelen;
de schade op de getuigenplaten na de arenatesten;
de bij de arenatesten vastgestelde snelheid van fragmentatiedelen en de hoeken waaronder die fragmentatie wordt uitgeworpen;
het thrust profile van de raketmotor, gemeten voorafgaand aan de arenatest;
specificaties van de 9M38 en 9M38M1 raketten op basis van technische handboeken;
atmosferische condities;
een 3D scan van een Boeing 777-200.
Op basis hiervan heeft het Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum simulatiemodellen gemaakt van de vlucht van de Buk-raket en van het uitwerpen van de fragmentatie. Vervolgens werden Buk-lanceringen vanuit verschillende locaties en lanceerhoeken in een ruim gebied rondom de locatie waar MH17 werd getroffen, gesimuleerd. Bij elke lancering vanuit een bepaalde locatie werd de verwachte schade (op basis van de simulatiemodellen) vergeleken met de feitelijke schade aan MH17. Als die schade overeenkwam, viel deze locatie binnen het mogelijke lanceergebied. Op die manier is het NLR uitgekomen op een gebied van 75 vierkante kilometer ten zuidoosten van de positie waarop MH17 het laatste signaal heeft afgegeven. Alleen Buk-raketten die vanuit dat gebied zijn afgeschoten, kunnen volgens het NLR de schade aan MH17 hebben veroorzaakt. Het landbouwveld bij Pervomaiskyi valt daarbinnen. Die locatie zal later besproken worden als het onderzoek naar het hoofdscenario aan de orde komt.

Tussenconclusie
Wij komen tot onze tussenconclusie ten aanzien van het forensisch onderzoek.

In dat onderzoek zijn vier vragen leidend geweest:

Is sprake geweest van een explosie?
Zo ja, vond die explosie binnen of buiten het vliegtuig plaats?
Kan op basis van forensisch onderzoek worden vastgesteld welk type wapen is gebruikt?
Kan op basis van forensisch onderzoek een afvuurlocatie worden vastgesteld?
Om deze vragen te kunnen beantwoorden, is uitgebreid onderzoek verricht aan:

het schadebeeld van MH17;
de vliegtuigvreemde materialen die zijn aangetroffen in de wrakdelen van MH17;
de vliegtuigvreemde materialen die zijn aangetroffen in de lichamen van slachtoffers;
en de los in Oekraïne aangetroffen vliegtuigvreemde materialen.
Ten behoeve van dit onderzoek is een grote verzameling referentiemateriaal aangelegd, die onder andere bestond uit meerdere Buk-raketten en warheads, die speciaal voor dit onderzoek zijn ontmanteld en tot ontploffing gebracht.

De belangrijkste onderdelen van het onderzoek aan het schadebeeld waren de volgende:

onderzoek naar beroeting die is aangetroffen op de buitenzijde van de romp;
onderzoek of deze beroeting sporen van explosieven bevat;
onderzoek naar perforaties, kraters en schampschade in en op de romp, met name aan de linker voorzijde;
onderzoek naar staalresten die in die kraters en perforaties zijn aangetroffen;
vergelijking van de kenmerken (waaronder elementsamenstelling) van deze staalresten met die van fragmentatiedelen van een 9N314M warhead van een Buk-raket;
vergelijking van het op de wrakdelen waargenomen petalling-effect met de schade na de arenatesten met een Buk-raket en warhead.
De belangrijkste onderdelen van het onderzoek aan de wrakstukken waren de volgende:

onderzoek naar 341 stalen fragmenten die zijn aangetroffen in meerdere wrakdelen;
onderlinge vergelijking van de kenmerken (waaronder elementsamenstelling) van die stalen fragmenten;
vergelijking van de kenmerken (waaronder elementsamenstelling, vorm en fabricagesporen) van die stalen fragmenten met die van de drie verschillende soorten fragmentatiedelen van een 9N314M warhead;
vergelijking van de kenmerken (waaronder elementsamenstelling, vorm, fabricagesporen en verf) van andere, vliegtuigvreemde delen met die van verschillende onderdelen van Buk-raketten van typen 9M38 en 9M38M1.
De belangrijkste onderdelen van het onderzoek aan de lichamen van slachtoffers, in bijzonder van de bemanningsleden in de cockpit van MH17, zijn de volgende:

onderzoek naar 29 stalen fragmenten die zijn aangetroffen in de lichamen van deze slachtoffers;
onderlinge vergelijking van de kenmerken (waaronder elementsamenstelling) van die stalen fragmenten;
vergelijking van de kenmerken (waaronder elementsamenstelling, vorm en fabricagesporen) van die stalen fragmenten met die van fragmentatiedelen van een 9N314M warhead;
vergelijking van de elementsamenstelling van opgesmolten glassporen die zijn aangetroffen op stalen fragmenten in de lichamen van bemanningsleden met de elementsamenstelling van cockpitglas;
vergelijking van de kenmerken (waaronder elementsamenstelling) van een deeltje dat is aangetroffen in het lichaam van één van de bemanningsleden met de kenmerken van een onderdeel van Buk-raketten van typen 9M38 en 9M38M1.
Verder zijn er zeven verschillende vliegtuigvreemde materialen los in het rampgebied aangetroffen. Kenmerken (waaronder elementsamenstelling, vorm en verf) van deze voorwerpen zijn onderling vergeleken en daarnaast vergeleken met de kenmerken van Buk-raketten van typen 9M38 en 9M38M1.

In het onderzoek zijn drie arenatesten verricht. Deze testen leverden data op die van belang waren voor vervolgonderzoek, zoals de snelheid van fragmentatiedelen na detonatie en de hoeken waaronder die fragmentatiedelen worden uitgeworpen. Eén van die vervolgonderzoeken zag op de berekening van het lanceergebied. Dit onderzoek is verricht door deskundigen van het Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum (NLR) en de Belgische Koninklijke Militaire School (RMA). Beide onderzoeksinstituten hebben een berekening gemaakt van het gebied waarbinnen een Buk-raket van de 9M38-serie moet zijn afgevuurd om de schade te hebben kunnen veroorzaken, zoals die is waargenomen op de wrakdelen van MH17.

Het Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum is uitgekomen op een gebied van 75 vierkante kilometer ten zuidoosten van de positie waarop MH17 het laatste signaal heeft afgegeven. Alleen Buk-raketten die vanuit dit gebied zijn afgeschoten, kunnen volgens het NLR de schade aan MH17 hebben veroorzaakt. De uitkomst van de berekening van de Belgische Koninklijke Militaire School overlapt gedeeltelijk met dit gebied.

Het Openbaar Ministerie is van mening dat het forensisch onderzoek volledig is geweest en dat op basis van de hiervoor samengevatte resultaten alle onderzoeksvragen kunnen worden beantwoord.

Ontbrekende gegevens
Dat veel telefoongesprekken werden afgeluisterd vanwege het gewapend conflict betekent nog niet dat er goed zicht bestond op de deelnemers aan die gesprekken. Er werden in Oekraïne veel meer gesprekken opgenomen dan dagelijks konden worden afgeluisterd: er was sprake van bulkinterceptie. Voordeel hiervan was dat achteraf in relevante gesprekken kon worden terug gerechercheerd. Nadeel was dat de SBU geen volledig of actueel zicht had op alles wat er over de opgenomen telefoonlijnen werd uitgewisseld.

Daarnaast bleek tijdens het onderzoek van het JIT dat veel personen binnen de gewapende groepen, onder wie de verdachten, gebruik maakten van beveiligde telecommunicatiemiddelen; dat blijkt uit door hen gevoerde telefoongesprekken die zijn afgeluisterd. Ik laat u enkele voorbeelden horen en zien.

In een gesprek van 18 juni 2014 wordt besproken dat er zowel beveiligde vaste lijnen als beveiligde mobiele telefoons worden gebruikt.

In een gesprek van 3 juli 2014 wordt besproken dat er ‘speciale telefoons’ zijn die je niet kunt kopen en afkomstig zijn van de Russische veiligheidsdienst FSB. Uit het gesprek blijkt dat deze telefoons door vele hogergeplaatste personen van de DPR worden gebruikt.

Uit een gesprek van 12 juli 2014 blijkt dat sommige beveiligde telefoons zowel gebruikt kunnen worden voor beveiligde, oftewel gecrypte, gesprekken als voor gewone gesprekken die niet beveiligd zijn.

In een gesprek van 16 juli 2014 is het verschil te horen: dit gesprek begint onbeveiligd, maar na korte tijd wordt alsnog de beveiliging aangezet waarna een storend geluid te horen is.

Dit verklaart waarom in het onderzoek veel afgeluisterde gesprekken zijn aangetroffen waarbij geen gespreksinhoud hoorbaar is maar alleen geluiden zoals deze: dit duidt op het gebruik van encryptie om afluisteren te voorkomen.

Uit deze gesprekken blijkt dus dat niet alle telefoongesprekken die verdachten en andere betrokkenen voerden konden worden afgeluisterd. We beschikken over veel opgenomen communicatie, maar we weten dus ook dat we veel gesprekken missen omdat deze zijn gevoerd over beveiligde telefoonlijnen die niet afgeluisterd konden worden.

Een andere complicerende factor in het onderzoek is dat in het gewapend conflict veel gebruik werd gemaakt van call-signs: de meeste leden van de gewapende groepen in Oost-Oekraïne gebruikten niet hun echte namen in de telefoongesprekken. Dat maakte het identificeren van de gespreksdeelnemers ingewikkeld en tijdrovend.

Validatie telecomgegevens
Eerder benoemden we al het belang van validatieonderzoek naar bewijsbronnen. Dat was bij telecomgegevens niet anders. Omdat daar in dit onderzoek veel gebruik van is gemaakt, is de authenticiteit daarvan op verschillende manieren getoetst.

er is informatie opgevraagd over de locaties van zendmasten en er zijn netwerkmetingen verricht;
ontvangen telecomgegevens/metadata zijn onderling en kruiselings op verschillende manieren vergeleken;
gegevens van Oekraïense providers zijn vergeleken met daartoe opgevraagde gegevens van buitenlandse (niet-Oekraïense) providers;
op verschillende manieren is vastgesteld dat bepaalde deelnemers aan afgeluisterde gesprekken hun eigen stem hebben herkend. Ook hebben bepaalde deelnemers de inhoud van die gesprekken bevestigd en daarmee dus ook bevestigd dat de gesprekken daadwerkelijk zijn gevoerd;
en verder is in openbare bronnen gezocht of gebeurtenissen die werden besproken in afgeluisterde gesprekken ook daadwerkelijk hebben plaatsgevonden.
Wij zullen nu over elk van deze validatiemethoden meer vertellen.

Bepaling locaties zendmasten en netwerkmetingen
Wanneer een mobiele telefoon actief is in een netwerk, maakt deze verbinding met een antenne op een zendmast van een telecomprovider. De locatie van deze mast geeft een indicatie van de locatie van de mobiele telefoon en is daarom van belang voor het opsporingsonderzoek. In het onderzoek van het JIT is daarom bij Oekraïense providers informatie opgevraagd over de locaties van hun zendmasten.

Ook zijn er door telecomspecialisten van de Nederlandse politie netwerkmetingen verricht in Oekraïne. Met een zogenoemde netwerkmeting is het mogelijk om achteraf na te gaan welke zendmastantenne wordt aangestraald op het moment dat een mobiele telefoon zich op een bepaalde locatie bevindt. Er kan ook worden vastgesteld welke zendmastantennes (langs een bepaalde route) worden aangestraald op het moment dat die route wordt afgelegd (met een mobiele telefoon). Om zo accuraat en actueel mogelijke informatie te krijgen over aangestraalde zendmastantennes is het van belang om een netwerkmeting zo snel mogelijk (liefst onmiddellijk na een incident waar strafrechtelijk onderzoek naar wordt gedaan) uit te voeren.

Vanwege de oorlogsomstandigheden én omdat relevante gebieden en locaties pas uit het ingestelde JIT onderzoek konden blijken, konden de netwerkmetingen pas ongeveer een jaar later plaatsvinden, te weten in de periode van 11 juni 2015 tot en met 1 juli 2015. Dat is dus reden om de resultaten van de netwerkmetingen met voorzichtigheid te bezien.

De netwerkmetingen zijn gedaan op locaties die als voor het onderzoek mogelijk relevante locatie in beeld waren en langs een route die vermoedelijk door de Buk-TELAR was afgelegd.

Locatie 1, veld ten zuiden van de plaats Snizhne (Pervomaiskyi)
Locatie 2, het centrum van Snizhne bij supermarkt Furshet
Locatie 3, veld ten noorden van de plaats Snizhne
Locatie 4, ten zuiden van de plaats Zaroshchenske
Een route in de regio Donetsk en de regio Luhansk die op basis van de eerste fase van het onderzoek van het JIT naar voren was gekomen als een route die mogelijk was afgelegd door een Buk-TELAR in een voor het onderzoek relevante periode..

Ook zijn er metingen verricht rond een bedrijf in Donetsk; een locatie waarvan vermoed werd dat de dieplader – waarop de Buk-TELAR werd vervoerd – vandaan kwam.

Het onderzoeksteam kreeg geen toestemming van de lokale gewapende groepen om netwerkmetingen te verrichten in de regio Luhansk; op het deel van de opgegeven route dat door de regio Luhansk loopt konden dus geen metingen verricht worden.

De verzamelde gegevens zijn in het onderzoek gebruikt om te verifiëren of de door ons ontvangen zendmastgegevens overeenkwamen met de uit de netwerkmetingen gebleken gegevens. Een en ander met het voorbehoud dat in dit geval geen volledig en (voor 2014) actueel beeld kon worden verkregen. In de eerste plaats dus omdat de netwerkmetingen pas later konden plaatsvinden. In de tweede plaats omdat op het deel van de te onderzoeken route door de regio Luhansk geen metingen verricht mochten worden. En tot slot omdat er op geen enkele locatie in het onderzochte gebied in genoemde periode een signaal is gemeten van het netwerk van provider Kyivstar GSM, terwijl die provider in 2014 wel actief was in het gebied- we hebben immers telecomgegevens van Kyivstar uit 2014 ontvangen.

Toch leverden de netwerkmetingen in 2015 veel relevante informatie op over locaties van zendmasten en antennes die gebruikt kon worden ter controle en verificatie van de zendmastlocaties zoals die van Oekraïense providers waren ontvangen over relevante periodes in 2014.

Al met al zijn er dus in het onderzoek grote inspanningen verricht om zo nauwkeurig en betrouwbaar mogelijk conclusies te verbinden aan de in het onderzoek beschikbare telecomgegevens, ook ten behoeve van locatiebepaling van gebruikte telefoons. Tegelijkertijd is duidelijk dat behoedzaam moet worden omgegaan met locatiebepaling op basis van zendmastgegevens. Dat is in ieder strafrechtelijk onderzoek het geval. Dat een telefoon een bepaalde antenne op een zendmast heeft aangestraald, wil niet altijd zeggen dat die telefoon zich in de directe omgeving van die zendmast heeft bevonden. Een zendmast kan ook op grotere afstand worden aangestraald. Bijvoorbeeld omdat een andere, nabije zendmast overbelast of defect is. In dit onderzoek is nog meer reden voor behoedzaamheid. De vraag naar de bewijsbetekenis van het aanstralen van een zendmast moet daarom niet slechts op zichzelf maar steeds in het licht van andere onderzoeksbevindingen worden beantwoord. Simpel gezegd: als uit tapgesprekken blijkt dat een verdachte zich in een konvooi met een Buk-TELAR bevindt en op weg is naar een bepaalde plaats waar dat konvooi ook door getuigen wordt gezien, vormt het relevant aanvullend bewijs als zijn telefoon op diezelfde tijd zendmasten aanstraalt die passen bij de tapgesprekken en de waarnemingen van de getuigen. Ook kunnen zendmastgegevens relevante informatie geven over reisbewegingen en de aanwezigheid van een telefoon in een globaal gebied.

Wat het Openbaar Ministerie betreft ligt het in dit onderzoek niet in de rede om bewijs voor aanwezigheid op een specifieke locatie te zien in de enkele omstandigheid dat een telefoon een bepaalde zendmast heeft aangestraald.

Onderzoek naar getuigen
Uitgesproken op de zitting van de meervoudige strafkamer van de rechtbank Den Haag op 8 juni 2020.

Achterhalen getuigen
Vanaf het begin van het onderzoek was duidelijk dat het achterhalen van getuigen door de oorlogsomstandigheden in Oost-Oekraïne buitengewoon ingewikkeld zou worden. Toch heeft het JIT veel moeite gedaan om getuigen te vinden en dat heeft goede resultaten opgeleverd.

Het JIT heeft bewust verschillende methoden ingezet in de zoektocht naar getuigen, om zo iedereen met relevante informatie te kunnen bereiken.

De eerste manier waarop getuigen zijn binnengekomen, is via de Oekraïense autoriteiten. Meerdere getuigen hebben zich gemeld bij de SBU, zijn door de SBU benaderd of zijn door de SBU aangehouden in onderzoeken naar andere misdrijven in Oekraïne en vervolgens gehoord als getuigen over het neerschieten van MH17.

Een tweede wijze waarop getuigen bekend werden, was door de hulp van andere landen. Verschillende andere landen zijn bevraagd op mogelijk relevante informatie voor het onderzoek. Dat heeft verklaringen opgeleverd van getuigen die zich inmiddels bevonden in die andere landen. Zo heeft onder meer de Russische Federatie meerdere getuigenverklaringen aangeleverd. Al die verklaringen afkomstig uit andere landen zijn in het onderzoek betrokken en in het dossier gevoegd voor zover relevant. Zoals bij alle getuigenverklaringen is daarbij uiteraard wel gekeken of een getuige informatie had die kon bijdragen aan het onderzoek. Als een getuige bijvoorbeeld verklaarde alleen een knal te hebben gehoord of wel het neergeschoten vliegtuig te hebben zien vallen maar niet te hebben gezien wat daarvoor gebeurde, is zo’n verklaring niet in het dossier gevoegd.

Een derde manier waarop naar getuigen is gezocht is door middel van getuigenoproepen. In de afgelopen jaren is meermalen en op vele verschillende manieren een oproep gedaan aan getuigen om zich te melden. Er is gebruik gemaakt van algemene oproepen die zijn verspreid via meerdere internationale persconferenties, door plaatsing op websites en internetfora, via sociale media,   radiospotjes, door verspreiding van gedrukte kaartjes met de getuigenoproep bij (hoger) onderwijsinstellingen in Oost-Oekraïne. Er is ook gebruik gemaakt van gerichte oproepen die zijn verstuurd via e-mails, sociale media en SMS berichten naar duizenden personen in Oost-Oekraïne die bijvoorbeeld op grond van telecomgegevens als mogelijke getuige konden worden aangemerkt. De reacties op deze getuigenoproepen werden door de Nederlandse politie geregistreerd en verwerkt.   

Als vierde methode heeft het onderzoeksteam op basis van open bronnen en onderzoeksresultaten zelf gericht individuele personen benaderd om een getuigenverklaring af te leggen. Dit waren bijvoorbeeld mensen die door andere getuigen werden genoemd of personen die als potentiele getuigen konden worden geïdentificeerd in publicaties of via sociale media.

Op verzoek van sommige getuigen zijn hun tegenover Nederlandse politiemensen afgelegde verklaringen wel gevoegd in dit procesdossier maar worden deze niet gedeeld met de Oekraïense autoriteiten. Dat is bewilligd in een dergelijk verzoek zegt op zichzelf niets over een mogelijk risico dat die getuigen lopen, maar is simpelweg ingegeven door de wens om zoveel mogelijk getuigen die kunnen beschikken over relevante informatie een verklaring af te laten leggen.

Deze gevarieerde werkwijze heeft vele tientallen relevante getuigenverklaringen opgeleverd van personen uit heel verschillende hoeken. Getuigen zijn niet alleen gehoord in Oekraïne maar ook telefonisch, via een internetverbinding en in andere landen. Door verschillende manieren van het zoeken naar getuigen te combineren met verschillende manieren om getuigenverhoren uit te voeren kon iedere mogelijke getuige die dat wilde in het onderzoek worden betrokken.

Onder de getuigen in het dossier bevinden zich burgers uit Oekraïne en Rusland, personen die gevochten hebben aan de kant van de DPR, Oekraïense militairen, luchtverkeersleiders, journalisten, kritische volgers van het JIT-onderzoek, radartechnici en militaire deskundigen. Er zijn getuigen die verklaren dat zij zagen hoe vlucht MH17 werd neergeschoten door een gevechtsvliegtuig, getuigen die verklaren over de aanvoer van een Buk-TELAR, getuigen die zich op 17 juli 2014 op de afvuurlocatie bij Pervomaiskyi bevonden en getuigen die verklaren over hun persoonlijke betrokkenheid bij de contacten tussen de gewapende groep van de verdachten en de Russische Federatie of bij de afvoer van de Buk-TELAR naar de Russische Federatie.

Dreiging
In het contact met getuigen is gedurende het hele onderzoek zo veilig mogelijk gewerkt.

Op de zitting in maart zijn we al ingegaan op het veiligheidsrisico voor getuigen in dit onderzoek.

Nu zullen we uitleggen op welke wijze in het onderzoek is geborgd dat de verklaringen van anonieme getuigen op een zorgvuldige en bruikbare manier tot stand zijn gekomen.

Waarborgen
Afscherming van getuigen is in dit strafproces op verschillende manieren gedaan.

Van een aantal getuigen zijn de identiteitsgegevens bij de politie bekend, maar is in het proces-verbaal van verhoor in plaats daarvan een (uniek) G-nummer vermeld.

Bij andere getuigen was dat, gelet op de risico’s, niet voldoende en is bij de rechter-commissaris op grond van de regeling in artikel 149b Wetboek van Strafvordering gevorderd toe te staan dat bepaalde informatie uit de verklaring, die bijvoorbeeld kan leiden tot de identiteit van de getuige, buiten het dossier wordt gelaten.

De rechter-commissaris heeft in die gevallen de getuige niet zelf gehoord, maar heeft het politieverhoor en eventuele andere relevante stukken gelezen en beoordeeld of verwijdering van de informatie echt noodzakelijk is, of de te verwijderen informatie niet ontlastend is, en of de verklaring zoals die uiteindelijk in het dossier komt, een eerlijke weergave is van de volledige verklaring.

Desgewenst kunnen het Openbaar Ministerie en de verdediging nog aanvullende vragen laten stellen aan deze getuigen. Ook kan de betrouwbaarheid van hun verklaring natuurlijk beoordeeld worden aan de hand van de rest van het bewijs in het dossier. Waar in het dossier een getuigencode, beginnend met de letter S is gebruikt, heeft afscherming op basis van artikel 149b Wetboek van Strafvordering plaatsgevonden.

Daarnaast is een aantal getuigen door de rechter-commissaris afgeschermd volgens de procedure voor bedreigd anonieme getuigen (zoals opgenomen in de artikelen 226a tot en met 226f van het Wetboek van Strafvordering). Deze getuigen zijn na hun politieverhoor nog een keer door de rechter-commissaris zelf gehoord. De meeste van deze verhoren door de rechter-commissaris hebben plaatsgevonden in 2019. Dat was niet het eerste moment waarop deze getuigen in het onderzoek bekend werden. Al deze getuigen hebben eerder in het onderzoek verklaringen afgelegd bij de politie, sommigen al in 2014.

De rechter-commissaris heeft steeds eerst de identiteit van de getuige gecontroleerd en van iedere getuige vastgesteld of het werkelijk nodig was om anoniem te getuigen. Ook heeft de rechter-commissaris gecontroleerd hoe de getuige is gevonden door het onderzoeksteam, welke contacten de getuige met anderen heeft gehad en welke motieven de getuige had om te verklaren. Dat de identiteitsgegevens van deze getuigen niet in het dossier of op zitting bekend worden gemaakt, betekent dus niet een gebrek aan controle op wie zij zijn of wat zij verklaren. In het Nederlandse rechtssysteem doet een onafhankelijke onderzoeksrechter nauwgezet onderzoek naar de identiteit van anonieme bedreigde getuigen, naar de vraag of hun anonimiteit noodzakelijk is en naar de inhoud van hun verklaring.

De rechter-commissaris heeft de bedreigd anonieme getuigen niet alleen persoonlijk gehoord, maar ook een eigen onderzoek gedaan naar hun betrouwbaarheid en daarvan een verslag opgemaakt voor het procesdossier. De rechter-commissaris heeft hierbij gecontroleerd of de door de getuige afgelegde verklaring tegenover de rechter-commissaris overeen komt met de eerdere verklaring van diezelfde getuige tegenover de politie. Ook heeft de rechter-commissaris beoordeeld of de afgelegde verklaringen coherent, logisch, plausibel, consistent en gedetailleerd waren en of de verklaringen overeenstemden met bewijsmateriaal uit het dossier en met open bronnen. Voor dat betrouwbaarheidsonderzoek kon de rechter-commissaris bijvoorbeeld gebruik maken van documenten en telecomgegevens van de getuigen, waaruit hun aanwezigheid op een bepaalde tijd en plaats bleek.

Van het vaak zeer uitgebreide verhoor van de getuige, maakt de rechter-commissaris voor het procesdossier een aparte, geanonimiseerde verklaring op. Die geanonimiseerde verklaring is samen met een verslag van het betrouwbaarheidsonderzoek door de rechter-commissaris inmiddels voor alle 226a-getuigen in het procesdossier gevoegd. Het Openbaar Ministerie en de verdediging zijn bij de verhoren door de rechter-commissaris niet aanwezig geweest maar kunnen ook aan deze getuigen nog wel aanvullende vragen laten stellen. Deze categorie van zogenaamde 226a-getuigen heeft steeds een getuigencode die begint met de letter V, met uitzondering van getuige X48.

De getuigencodes in het onderzoek zijn zo gekozen dat aan de code niet afgelezen kan worden wanneer een getuige in beeld kwam bij het onderzoek. De codes zijn daarom niet chronologisch oplopend. Er zijn bijvoorbeeld geen getuigen X1 tot en met X47.

Tegen de beslissing van de rechter-commissaris om een getuige zelf anoniem te horen kan beroep worden ingesteld bij de rechtbank. Verdachte Pulatov heeft dat gedaan. De wet schrijft voor dat zo’n beroep wordt behandeld in een besloten raadkamerzitting, door andere rechters dan de rechters die de zaak op zitting inhoudelijk behandelen.

Na de publieke zitting in maart in deze zaak hebben die andere rechters van de rechtbank Den Haag beslist op het hoger beroep van verdachte Pulatov. Zij hebben geconcludeerd dat de rechter-commissaris voldoende onderzoek heeft gedaan naar de dreiging tegen de getuigen en in alle gevallen op goede gronden de status van anonieme bedreigde getuige heeft verleend. In één geval is daarbij een procedurele fout gemaakt. Om die reden is de statusverlening aan de getuige V11 in hoger beroep vernietigd.

Er is in dit proces een aanzienlijk aantal anonieme getuigen, maar er is ook een onafhankelijke onderzoeksrechter die alle beschikbare informatie heeft over die getuigen. Die onderzoeksrechter  heeft steeds gecontroleerd of de toegepaste anonimisering noodzakelijk en rechtmatig is, en onderzocht of de getuigen betrouwbaar zijn. Het werk van de onderzoeksrechter is gecontroleerd in het hoger beroep van Pulatov door drie rechters die hebben beoordeeld of de rechten van Pulatov zijn gerespecteerd.

Onderzoek naar digitale bronnen
Uitgesproken op de zitting van de meervoudige strafkamer van de rechtbank Den Haag op 8 juni 2020.

Als laatste bespreken we het onderzoek naar digitale bronnen.

Het onderzoek naar de oorzaak van de crash van MH17 vond plaats onder de ogen van de wereld. Naast officiële onderzoeksinstanties, zoals de Onderzoeksraad voor Veiligheid en het JIT, deden daar ook particulieren aan mee. Zij plaatsten hun onderzoekresultaten op internet. Journalisten deden verslag van eigen waarnemingen van een Buk-systeem kort voor de crash, eigen onderzoek naar mogelijke afvuurlocaties en interviews met getuigen over aanvallen vanaf de grond en vanuit de lucht. Particulieren plaatsten berichten op sociale media, waaronder verklaringen, foto’s en video’s van een Buk-transport en een condensspoor van een mogelijke raket. Ook leden van de DPR brachten verklaringen naar buiten over de mogelijke toedracht. Russische en Amerikaanse autoriteiten spraken zich uit en noemden mogelijke oorzaken van de crash. Zo kreeg het onderzoeksteam te maken met een stroom aan publieke informatie, die verspreid werd via sociale media en nieuwsdiensten. Daarbij moesten verschillende keuzes worden gemaakt.

In de eerste plaats werd gekozen voor een open blik. Omdat het onderzoeksteam verschillende scenario’s onderzocht, moest er een groot net worden gebruikt. Publicaties op het internet over MH17 konden niet zomaar terzijde worden geschoven en werden dus veilig gesteld.

In de tweede plaats was het belangrijk dat die veiliggestelde informatie werd opgeslagen en bewaard. Het onderzoeksteam kon de enorme stroom aan nieuwe informatie in open bronnen nu eenmaal niet meteen na publicatie laten vertalen en beoordelen. Bovendien werd in de loop van het onderzoek pas duidelijker welke informatie relevant was en welke niet. Daarom moest informatie die werd gepubliceerd op het internet in brede zin worden gekopieerd en bewaard, voor latere vertaling en analyse.

In de derde plaats is gekozen voor een dynamische aanpak, waarbij op verschillende momenten kopieën gemaakt werden. Wat het ene moment op internet werd geplaatst, kon het volgende moment immers alweer verdwenen of gewijzigd zijn. Zo zijn diverse relevante sociale media berichten die al kort na het neerstorten van vlucht MH17 op internet werden geplaatst later verwijderd of aangepast. Wij zullen dat later laten zien als we bespreken welke verschillende scenario’s te zien waren in de eerste reacties na de ramp. Daarom moest er bij herhaling op een pauzeknop worden gedrukt: er moesten momentopnamen worden gemaakt van potentieel relevante pagina’s.

Hierbij werd gebruik gemaakt van softwareprogramma’s. Aan de hand van zoektermen werden pagina’s verzameld en gekopieerd. Binnen die gekopieerde internetpagina’s vond vervolgens een nadere zoekslag plaats. In de eerste fase van het onderzoek werden alleen de openbare, voor het publiek eenvoudig toegankelijke, pagina’s bezocht en veilig gesteld. Het internetonderzoek ging niet verder dan de pagina’s die een gemiddelde gebruiker openbaar zou noemen. Voor toegang tot relevante sociale media werd alleen een passief account aangemaakt. Daarmee kon toegang worden verkregen tot de publieke ruimte van dat medium. In de eerste fase van het onderzoek werd ervoor gekozen om deze accounts nog niet te gebruiken om toegang te krijgen tot kleinere groepen. Er is aanvankelijk dus alleen informatie verzameld die voor iedereen toegankelijk op het internet is geplaatst, al dan niet met een registratie die door iedere willekeurige burger kon worden verricht.

Op deze manier werd een grote hoeveelheid aan publieke informatie veilig gesteld. Deze opgeslagen gegevens zijn in een later stadium geanalyseerd. Dit heeft veel relevante informatie opgeleverd: van meldingen van ooggetuigen en video- en fotomateriaal tot verklaringen van verdachten en andere betrokkenen.

Later in het onderzoek is ook gerichter en dieper gezocht naar informatie over personen. Daarbij is gebruik gemaakt van bijzondere wettelijke opsporingsbevoegdheden. Waar nodig is hiervoor toestemming gevraagd aan de rechter-commissaris. In het BOB-dossier (het dossier betreffende de inzet van bijzondere opsporingsbevoegdheden) is per verdachte een overzicht opgenomen van de opsporingsbevoegdheden die zijn ingezet. Op die manier is bijvoorbeeld toegang verkregen tot besloten gedeelten van internetfora.

Primaire radar
Primaire radar geeft informatie over verschillende objecten in het luchtruim, maar niet over alle objecten. Een primair radarsysteem heeft beperkingen.

In de eerste plaats kunnen objecten buiten het bereik blijven van de uitgezonden radarpulsen. Dan kunnen er ook geen echo’s worden teruggezonden. Dit kan gebeuren doordat de pulsen worden geblokkeerd of opgevangen door bijvoorbeeld bergen, heuvels, regenbuien en wolken. Als een radarsysteem verder weg staat, kan de bolling van de aarde een object aan het zicht van de radar onttrekken.


In de tweede plaats zendt een luchtradar niet permanent pulsen in de richting van een zelfde object. Dat gebeurt met intervallen. Om breder beeld van het luchtruim te krijgen, draait een radar vaak rond. Bij elke omwenteling komt een object in de baan van de radarbundel en stuurt het echo’s terug. Het aantal echo’s dat een radar van een object ontvangt, wordt dus bepaald door de snelheid waarmee de radar draait en de snelheid waarmee het object vliegt.

In de derde plaats is de waarneming van de radar afhankelijk van de detecteerbaarheid van het object. Dat wordt radar cross section genoemd of RCS. Dat wil zeggen: het vermogen van een object om de verzonden radarpulsen terug te kaatsen naar de radar. De grootte van dat vermogen (de hoogte van de radar cross section) hangt af van verschillende eigenschappen: van de omvang en het materiaal van het object, maar ook van de vorm, de richting en de oriëntatie van het object. Afhankelijk van de hoek waaronder een object door de radar wordt aangestraald, levert dit een sterkere of zwakkere echo op. Grotere en meer-vormige objecten zullen een sterker signaal reflecteren. Zoals vliegtuigen met uitstekende vleugels en motoren. Deze hebben een hogere radar cross section. Eenvormige objecten zullen een zwakker signaal reflecteren. Deze hebben een lagere radar cross section. Als een object vanuit verschillende hoeken bezien een andere vorm en afmeting heeft, is de radar cross section vanuit die verschillende hoeken verschillend. Een vliegtuig heeft in vooraanzicht een kleinere radar cross section dan van opzij. Als de radar het vliegtuig van de zijkant aanstraalt, is de echo sterker dan wanneer de radar het vliegtuig recht van voren aanstraalt.

Primaire radar - radar cross sectionVergroot afbeelding
Eén van de twee deskundigen heeft de radar cross section van verschillende luchtvaartuigen genoemd, zoals die is opgenomen in de literatuur: zo heeft een Boeing 777-200 een radar cross section van 40 m², een gevechtsvliegtuig een radar cross section van 2 tot 6 m² en een kleinere drone (type Orlan-10) een radar cross section van 1 m². Volgens diezelfde literatuur heeft een Buk-raket een radar cross section van 3 m² van opzij en een radar cross section van 0,5 m² van voren. Almaz Antey, de fabrikant van de Buk, komt op vergelijkbare cijfers. Volgens de fabrikant heeft de raket een radar cross section van 3,2 m² van opzij en een radar cross section van 0,3 m² van voren. Deze cijfers laten zien dat de hoek waaronder een raket door een primaire radar wordt aangestraald groot verschil maakt voor zijn detecteerbaarheid.

Tot slot zijn er de instellingen van het radarsysteem zelf. Niet elke reflectie van een object wordt opgeslagen en getoond op een beeldscherm. Als alle signalen van alle objecten zouden worden omgezet in stippen op een beeldscherm, zou dat beeld onleesbaar zijn. Dat levert alleen maar ruis  (clutter) op. Wij tonen u een willekeurig voorbeeld van een ongefilterd radarbeeld, afkomstig uit open bron. Als alle signalen van alle objecten zouden worden opgeslagen, vraagt dat onnodig veel geheugen van het radarsysteem. Daarom wordt alleen de relevante informatie geselecteerd en bewaard. Informatie die niet relevant is voor het doel van de betreffende radar, wordt niet bewaard. De opgevangen signalen worden dus als het ware gezeefd. Die zeef is afgestemd op het doel van de radar. Bij een luchtverkeersradar is dat doel het luchtverkeer te geleiden. De luchtverkeersleider heeft belang bij een schoon en overzichtelijk beeldscherm, zodat hij snel de juiste beslissingen kan nemen. Zonder complexe interpretatie. Een luchtverkeersradar wil dus echo’s blijven volgen van objecten die het gedrag vertonen van een luchtvaarttuig. Echo’s die van dat patroon afwijken, zijn voor deze radar niet relevant en worden niet bewaard. Alleen relevante echopatronen worden omgezet in een plot en bewaard. [1]

De bewaarde plots worden opnieuw gefilterd. De radarsoftware stelt bijvoorbeeld specifieke limieten aan snelheid, versnelling en afstand. Opgeslagen plots die buiten deze limieten vallen, worden niet in beeld gebracht. Alleen de relevante plots worden geselecteerd en getoond op het scherm van de luchtverkeersleider.

Een primaire luchtverkeersradar bewaart dus niet alle plots van objecten. En niet alle bewaarde plots worden getoond op een radarscherm. Dit is natuurlijk een sterk vereenvoudigde uitleg en we begrijpen dat we de complexiteit van de techniek van het systeem hiermee tekort doen.

Secundaire radar
Anders dan een primaire radar verzamelt secundaire luchtverkeersradar doelgerichte informatie. Het zoekt contact met de transponders en ontvangt de gewenste informatie over het civiele luchtverkeer. Een secundaire luchtverkeersradar ontvangt alleen informatie over vliegtuigen met ingeschakelde transponders. Het ontvangt dus geen informatie over raketten of over vliegtuigen die geen transponder hebben of hun transponder hebben uitgeschakeld.

Oekraïne
Van Oekraïne is in eerste instantie alleen civiele secundaire radardata ontvangen. In drie vormen: ruwe gegevens, verwerkte gegevens en een video-opname van een beeldscherm met secundaire gegevens. Dezelfde gegevens had Oekraïne eerder aan de Onderzoeksraad voor Veiligheid verstrekt. Deze secundaire radardata hebben alleen betrekking op het burgerluchtverkeer en konden geen informatie geven over een gevechtsvliegtuig of een raket. In eerste instantie heeft Oekraïne geen primaire radargegevens verstrekt.

Tegenover de Onderzoeksraad voor Veiligheid had Oekraïne verklaard dat er geen primaire radargegevens waren opgeslagen. Redenen hiervoor waren dat de civiele luchtverkeersradar niet werkte vanwege periodiek onderhoud en dat de militaire radarstations niet operationeel waren, omdat er geen Oekraïense militaire vluchten waren in de sector van MH17.

Door het JIT is niet alleen onderzoek gedaan naar de radargegevens die Oekraïne wel verstrekt heeft maar is ook onderzoek gedaan naar de opgegeven redenen waarom geen primaire radargegevens verstrekt konden worden. Aan het JIT heeft Oekraïne desgevraagd een overzicht verstrekt van de beschikbare vaste, civiele luchtverkeersradars in de regio. Volgens dit overzicht vloog MH17 binnen het bereik van een aantal primaire radars: in Chuguev, Artemivsk en Donetsk. De laatste radar was uitgeschakeld, omdat deze zich bevond in het gebied dat onder controle stond van de DPR. Volgens de Oekraïense autoriteiten was de primaire luchtverkeersradar in Artemivsk buiten werking gesteld door separatisten. De primaire luchtverkeersradar in Chuguev was niet actief vanwege gepland onderhoud. De primaire radar van Dnipropetrovsk was wel in gebruik, maar had onvoldoende bereik.

Het onderzoeksteam heeft deze Oekraïense stellingen onderzocht. Daarbij zijn medewerkers van de civiele en de militaire luchtverkeersleiding gehoord. Over de vaste primaire radar in Chuguev zijn nog eens vier getuigen gehoord: een onderhoudsmanager en drie radartechnici. Bij die verhoren zijn een onderhoudsschema en onderhoudslogboeken overgelegd. Uit die verklaringen en administratie volgt dat de primaire radar in Chuguev op 17 juli 2014 was uitgeschakeld vanwege onderhoud op het moment dat MH17 werd neergeschoten: tussen 7:00 en 14:00 uur UTC. Over de primaire radar in Artemivsk zijn stukken opgevraagd bij de Oekraïense luchtverkeersautoriteit. Uit die stukken en een verklaring van de militaire luchtverkeersleider blijkt dat het civiele radarstation van de primaire TRLK-10 radar op 16 juni 2014 is overlopen en vernield door een gewapende groep. Daarna kwam het pas op 13 september 2014 weer in handen van Oekraïense troepen.

In het onderzoek naar Oekraïense radargegevens is niet alleen gekeken naar civiele of gecombineerd civiel-militaire radarsystemen, maar ook naar zelfstandige militaire radarsystemen. In de loop van het onderzoek zijn er primaire data verkregen van een Oekraïense mobiele militaire radar van het type P18 Malakhit. Wij tonen een foto van dit type radar uit open bron. Beeldmateriaal van de betreffende radar zit in het dossier. Deze mobiele radar stond op 17 juli 2014 opgesteld bij Rohan, in de buurt van Kharkiv, op een afstand van meer dan 250 kilometer van het rampgebied. Het onderzoeksteam heeft de ontwikkelaar van het softwaresysteem van deze radar gehoord en de verwerkte primaire radarbeelden met hem bekeken. Daarop was geen raket of vliegtuig in de buurt van MH17 te zien. Vanwege de filterinstellingen van het systeem was het radarsysteem volgens de ontwikkelaar niet in staat om een Buk-raket te detecteren. Verder werden niet alle onderliggende data opgeslagen, omdat dit te veel geheugencapaciteit kostte. Deze militaire mobiele primaire radar was in gebruik bij de 164e Radiotechnische Brigade van de Oekraïense krijgsmacht. Zes leden van deze eenheid zijn als getuigen gehoord. Eén van hen heeft MH17 van zijn radarscherm zien verdwijnen. Volgens hem werden er op dat moment geen andere objecten geregistreerd.

Andere radargegevens heeft Oekraïne niet verstrekt. Het onderzoek naar de radarcapaciteit van Oekraïne op 17 juli 2014 heeft geen aanwijzingen opgeleverd dat Oekraïne over andere relevante radargegevens beschikte dan er aan het JIT zijn verstrekt.

Relevantie verkregen radargegevens
Voor de beoordeling of het onderzoek naar de radargegevens volledig is geweest, moet worden vastgesteld wat de Oekraïense en Russische radargegevens aan relevante informatie hebben opgeleverd en wat eventueel vervolgonderzoek nog aan die informatie kan toevoegen. Daarom zullen wij nu kort ingaan op de beoordeling van de verkregen gegevens door verschillende deskundigen en specialisten in het voorbereidend onderzoek. Op basis daarvan kan de volledigheid van dit onderzoek goed worden beoordeeld.

Er zijn geen relevante verschillen gevonden tussen de Oekraïense en Russische secundaire en primaire radargegevens. Om te kunnen vaststellen of er andere objecten in de omgeving waren van MH17, zoals een gevechtsvliegtuig of een raket, moet worden teruggevallen op de Russische primaire radargegevens van de luchtverkeersradar in Ust-Donetsk. Deze data bieden meer informatie dan de Oekraïense primaire gegevens van de mobiele militaire radar bij Kharkiv. De Oekraïense gegevens geven geen aanwijzing voor een vliegtuig of een Buk-raket, maar volgens de ontwikkelaar kan dit systeem vanwege zijn filterinstellingen ook geen raket detecteren.

De Russische primaire data zijn besproken door de Russische wapenfabrikant Almaz Antey en het Russische Ministerie van Defensie op 26 en 28 september 2016 en beoordeeld door de twee genoemde deskundigen die door de rechter-commissaris zijn benoemd. Eerder heeft de Onderzoeksraad voor Veiligheid een video-opname geanalyseerd van de primaire radarbeelden van hetzelfde radarstation.

Deze radargegevens bevatten detectie van vlucht MH17 en drie andere verkeersvliegtuigen in de nabijheid: vluchten EVA88, SIA351 en AIC113.

Beide benoemde deskundigen, de Onderzoeksraad voor Veiligheid, Almaz Antey en het Russische Ministerie van Defensie zijn het erover eens dat de Russische primaire radardata geen detectie bevatten van een gevechtsvliegtuig. Volgens de laatste beoordeling van het Russische Ministerie van Defensie en Almaz Antey zijn de na het moment van neerschieten nog zichtbare radarplots echo’s van wrakstukken van MH17. Dit sluit aan bij de beoordeling van de Onderzoeksraad voor Veiligheid en de EUROCONTROL-deskundige. Ook de Russische verkeersleiding in Rostov heeft iets meer dan 2 minuten na het neerschieten van MH17 “niets” relevants op de primaire radar gezien, zo blijkt uit een telefoongesprek met de Oekraïense luchtverkeersleiding. De primaire radar heeft dus geen gevechtsvliegtuig gedetecteerd.

Verder zijn beide benoemde deskundigen, de Onderzoeksraad voor Veiligheid, Almaz Antey en het Russische Ministerie van Defensie het erover eens dat de Russische primaire radardata geen detectie bevatten van een raket.