Via verschillende kanalen werd kort na het neerstorten van MH17 dus bericht over informatie afkomstig van de ‘rebellen’ en van de plaatselijke bevolking. Lokale bewoners konden zich echter niet vrij voelen om publiekelijk te herhalen wat zij hadden gezien. Dat constateerde het onderzoeksteam bijvoorbeeld bij kennisname van een gesprek dat verschillende bewoners op 17 juli 2014 na de crash met elkaar voerden via het programma Zello. Zello is een Walkie Talkie applicatie voor smartphones die gebruikt wordt in Oost-Oekraïne. Het bijzondere aan deze applicatie is dat gesprekken bewaard kunnen worden op internet. In het gesprek van 17 juli 2014 geeft een van de deelnemers aan dat meerdere personen een raket hebben zien vliegen vanaf de Russische kant. Daarop wordt hij meteen gewaarschuwd dat hij zulke informatie over ‘uit Rusland’ moet vergeten en nooit meer mag noemen, in ieder geval niet hardop in de ether. We laten dit gesprek nu horen.
Gesprek bewoners 17 juli 2014 na de crash via het programma Zello

09:01	NNman 2 [stem herkend] Kostya/ Kostja/Kostia	Wat het vliegtuig in Torez betreft: het is neergehaald… het is gevallen in het dorp Grabovo. [korte pauze] Er is nog iets. Het vloog er hoog. Vele die het gezien hebben zagen ook een raket vliegen vanaf de Russische kant.
09:16	NNman21	Moet je horen, zeg!...[geruis]
09:18	NNman21 (mogelijk dezelfde persoon als van 09:16)	[veel geruis]Al de informatie betreffend “uit Rusland”-moeten jullie/u helemaal vergeten …dergelijke informatie. Wanneer, wat en waar het vandaan vloog, wie het neer heeft geschoten, hoe het neer heeft geschoten…
09:28	dynamo1985	Ja, Kostya, zeg zoiets voortaan nooit in de ether [live/in de lucht] meer

Journalisten die aanwezig waren in het gebied kregen eveneens te maken met ‘separatisten’ die vertelden dat zij een vliegtuig hadden neergehaald. Sommige journalisten waren bereid zich als getuige te laten horen door het JIT over hun ervaringen op en rond 17 juli 2014. In aanvulling op die getuigenverhoren van ter plaatse aanwezige journalisten is in het onderzoek gekeken of publiek beschikbare verslaggeving relevante informatie bevatte. Die informatie is vervolgens aan het dossier toegevoegd.

Illustratief is een op internet gepubliceerd video-interview met de fotograaf Jerome Sessini. Hij kijkt daarin terug op de manier waarop hij door een woordvoerder van de ‘separatisten’ werd geïnformeerd over het neerstorten van MH17. Sessini vertelt in dit interview dat deze woordvoerder hem kort na het neerstorten van MH17 belde om te vertellen dat zij een vliegtuig hadden neergeschoten:

“When we got the phone call from the press officer of the separatists, he said first: “we shot down a military plane.. from Ukraine”., and for him it was like he was giving us an information to cover this. And when... we were on the way... And after 15 minutes I got a call from friends / France (fon), from a journalist, I don’t remember.. .and he said: “they shot down a civilian plane in Ukraine, where are you?” And I asked: “are you sure it’s civilian? He said: yeah yeah, we have the conformation, it’s an Malaysian airlines plane with 200 people on board... so uuhh ...I couldn’t believe it, it was so...horrible..so..”

Als eenmaal bekend wordt dat het vliegtuig dat is neergeschoten niet een militair transportvliegtuig is maar een burgervliegtuig met honderden inzittenden, wordt op verschillende plaatsen de berichtgeving veranderd. De berichten op twitter (@Strelkov_info) en VK (VK.com/strelkov_info) worden dezelfde dag nog verwijderd of aangepast. De pro-Russische televisiestations veranderen radicaal van berichtgeving. Zo verdwijnen bij LifeNews vanaf een uur of zes de claims van de ‘opstandelingen’ en de ooggetuigen van de raket geheel uit beeld. In plaats daarvan komt het bericht dat MH17 zou zijn neergeschoten met een raketsysteem door de Oekraïense krijgsmacht. Al snel krijgt die versie concurrentie van berichtgeving dat de Boeing door een Oekraïens gevechtsvliegtuig is neergeschoten, bijvoorbeeld omdat een man genaamd Carlos daar over twittert.

Al meteen op 17 juli 2014 wordt dus publiekelijk gesproken over zowel het gebruik van een raket vanuit de omgeving van Snizhne door de DPR, als een aanval door een Oekraïens gevechtsvliegtuig als het gebruik van een raket door de Oekraïense krijgsmacht.

ussenconclusie eerste reacties na neerschieten
Al meteen op 17 juli 2014 en in de dagen daarna zien we dus in de eerste reacties na het neerstorten verschillende scenario’s opduiken. Kort na het neerschieten is dat vooral het scenario dat MH17 is neergeschoten met een Buk-raket door de DPR en het scenario dat MH17 is neergeschoten door een gevechtsvliegtuig van de Oekraïense luchtmacht, al dan niet gevolgd door de toevoeging dat dit gevechtsvliegtuig vervolgens door strijders van de DNR is neergehaald met een Buk-raket. Later komt daar ook het scenario bij dat vlucht MH17 is neergeschoten met een Buk-raket door de Oekraïense strijdkrachten. Op 21 juli 2014 noemt het Russische Ministerie van Defensie beide scenario’s naast elkaar. In de periode daarna worden met name uitingen gedaan over het gevechtsvliegtuig-scenario door de Russische autoriteiten. Dat wordt anders in de tweede helft van 2015, als de Onderzoeksraad voor Veiligheid inzage geeft in zijn voorlopige conclusie dat MH17 is neergeschoten met een Buk-raket. Vanaf dat moment spreken de Russische autoriteiten en media ook weer veelvuldig over het Oekraïense BUK-scenario.

Scenario ontploffing van binnenuit
Bij het begin van het onderzoek waren er geen aanwijzingen voor een explosie van binnenuit die ervoor gezorgd zou hebben dat MH17 neerstortte. Toch is hier volledigheidshalve wel onderzoek naar gedaan. In open bronnen wordt wel over dit scenario gesproken, maar pas later en zeer beperkt.

In augustus 2015 maakt de Russische krant Komsomolskaya Pravda bijvoorbeeld een geluidsbestand openbaar waarop twee beweerdelijke CIA agenten te horen zouden zijn die een aanslag op MH17 hadden voorbereid. Het eerste plan van de agenten was om MH17 met een raket vanaf de grond neer te schieten. Plan B zou zijn om MH17 met een bom aan boord op te blazen. Bij deze operatie zou de CIA hebben samengewerkt met een Nederlandse veiligheidsdienst, omdat de bom in Nederland aan boord geplaatst zou zijn. Bij deze berichtgeving plaatst de krant overigens zelf al verschillende commentaren van anderen die stellen dat deze beweringen onjuist of onmogelijk zijn.

Het onderzoek naar het scenario van een aanslag van binnenuit richtte zich in eerste instantie op de vraag of het mogelijk is dat een explosief in het vliegtuig het neerstorten van MH17 heeft veroorzaakt. In verband met  die vraag werd zowel onderzoek gedaan naar de gang van zaken rondom vlucht MH17 voor vertrek uit Nederland als onderzoek naar de mogelijke oorzaak van het neerstorten. Voor de tussenconclusies in dit deel van het onderzoek waren verschillende bevindingen uit het onderzoek van de Onderzoeksraad voor Veiligheid relevant. Daarom zullen wij die bevindingen in de beschrijving van het onderzoek dat nu volgt vermelden.

Omstandigheden vóór vertrek MH17

Naar de gang van zaken voor vertrek is door de Koninklijke Marechaussee onderzoek verricht onder de naam ‘Woodside’. In dit onderzoek is gekeken naar de periode waarin het vliegtuig waarmee vlucht MH17 werd uitgevoerd aan de grond stond op luchthaven Schiphol. Daarbij werden meer dan zestig getuigen gehoord, werden de beschikbare camerabeelden bekeken, en werd informatie over passagiers, bagage en vracht uitgebreid onderzocht. Op deze wijze is de gehele periode dat vlucht MH17 op Schiphol was gereconstrueerd en onder de loep genomen. Op basis van dit onderzoek werd geconcludeerd dat zich geen onregelmatigheden hadden voorgedaan in de periode waarin MH17 op Schiphol was en dat alle protocollen op reguliere wijze waren uitgevoerd.

Cockpit Voice Recorder

De Cockpit Voice Recorder (CVR) van MH17 is aangetroffen op één van de plekken waar delen van het toestel zijn neergestort. De Cockpit Voice Recorder is overgedragen aan de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) die onderzoek heeft gedaan naar die CVR. Daarna is deze ook binnen het opsporingsonderzoek onderzocht. Kort voordat de recorder stopte met opnemen, is in de laatste 20 milliseconden een ultrakorte geluidsgolf van buiten het vliegtuig opgemerkt. Deze geluidsgolf is zo kort dat deze niet hoorbaar is met het oor, maar de geluidsgolf kon wel worden uitgelezen. U ziet op deze afbeelding, afkomstig uit het rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid, hoe de geluidsgolf verschillend is geregistreerd door vier microfoons in de cockpit. Deze afbeelding kijkt als het ware van boven op de cockpit. Op deze afbeelding ziet u links hetzelfde bovenaanzicht van de cockpit. De geluidsgolf kwam van buiten het vliegtuig vanaf een positie boven de linkerzijde van de cockpit en ging van voren naar achteren. Met de linkerkant wordt bedoeld de kant die links is als vanaf de achterkant van het vliegtuig naar voren wordt gekeken. Deze oorsprong en richting konden worden vastgesteld omdat zich in de cockpit meerdere microfoons bevonden en er onderling kleine verschillen waren in de tijdsregistratie van de geluidsgolf. Dit is op de linkerhelft van deze afbeelding weergegeven met een rode stip op de plek waar ongeveer de explosie moet hebben plaatsgevonden. De richting van de geluidsgolf is hierbij afgebeeld met de rode banen. Dit verklaart waarom deze geluidsgolf door de verschillende microfoons in de cockpit op verschillende wijzen is geregistreerd. Op de rechterhelft van deze afbeelding is dit weergegeven in een vooraanzicht van de cockpit. Het is als het ware alsof je voor het vliegtuig staat en recht de cockpit inkijkt. Opnieuw geeft de rode stip bij benadering de plaats van de explosie weer, boven de linkerzijde van de cockpit.

De geluidsgolf is in het onderzoek van de Onderzoeksraad voor Veiligheid vergeleken met de laatste geluidsgolven op opnamen van Cockpit Voice Recorders van vliegtuigen die zijn neergestort na een interne explosie, waaronder het vliegtuig dat werd opgeblazen boven Lockerbie in Schotland in 1988. De conclusie van die vergelijking is dat er belangrijke verschillen zijn in de tijdsduur, het piekgeluid en de afvlakking van de geluidsgolven. Uit het OVV onderzoek bleek dus al dat de geluidsgolf op de Cockpit Voice Recorder van MH17 niet past bij een explosie van binnenuit. Een geluidsbestand met de laatste twee minuten van de opname van de Cockpit Voice Recorder bevindt zich in het dossier.

Scenario air-to-air systeem
We komen nu te spreken over het scenario dat MH17 is neergeschoten door een gevechtsvliegtuig: het air-to-air scenario. Kort na het neerstorten van MH17 werd in open bronnen en op sociale media gesproken over een gevechtsvliegtuig dat zou zijn gezien in de buurt van de Boeing. Tijdens het onderzoek werden verklaringen van getuigen en tapgesprekken bekend waarin werd gezegd dat er een gevechtsvliegtuig, een ‘Sushka’, in de buurt van MH17 zou zijn geweest, en ook dat dit gevechtsvliegtuig verantwoordelijk zou zijn geweest voor het neerhalen. De Russische overheid verklaarde een week na de crash in een persconferentie dat op radarbeelden was waargenomen dat vlak voor het neerstorten een gevechtsvliegtuig bij MH17 vloog.

Hoewel de onderzoeksbevindingen al snel wezen op een andere oorzaak voor de crash dan het neerschieten door een gevechtsvliegtuig, is uitvoerig onderzocht of er bewijs is voor de aanwezigheid van een gevechtsvliegtuig nabij MH17 en of een gevechtsvliegtuig de vastgestelde schade kan hebben veroorzaakt. We zetten nu eerst op een rij wat de aanleiding was om onderzoek te doen naar het air-to-air scenario, dan welk onderzoek is verricht en daarna wat de reden was om dit deel van het onderzoek als voltooid te beschouwen.

Aanleiding onderzoek
Tapgesprekken

In tapgesprekken tussen separatisten wordt ná het neerstorten van MH17 gesproken over een gevechtsvliegtuig van het type Su-25, meestal aangeduid met de bijnaam ‘Sushka’. Vast staat dat de Oekraïense luchtmacht in de periode voorafgaand aan 17 juli 2014 Su-25 gevechtsvliegtuigen heeft ingezet boven Oost-Oekraïne.

Deelnemers aan deze gesprekken gingen er kort na de crash, rond 16:40 uur, van uit dat de separatisten een Sushka hadden neergeschoten. Pas vanaf omstreeks 18:40 uur die dag, toen (al ruim een uur) bekend was dat er een passagiersvliegtuig was neergehaald, gingen de telefoongesprekken over een Sushka die zou zijn neergehaald met een BUK nadat deze Sushka een Boeing zou hebben neergeschoten.

Verloop van het onderzoek
Er was dus meer dan genoeg aanleiding om goed te onderzoeken of er een gevechtsvliegtuig nabij MH17 was en of een gevechtsvliegtuig MH17 kan hebben neergeschoten. Ook is specifiek onderzoek gedaan naar de afzonderlijke bronnen voor het air-to-air scenario die zojuist zijn beschreven.

Was er een gevechtsvliegtuig bij MH17?

We zetten nu op een rij welk onderzoek naar de aanwezigheid van een gevechtsvliegtuig in de buurt van MH17 is gedaan. Voor de begrijpelijkheid van het standpunt van het Openbaar Ministerie dat het onderzoek naar dit scenario volledig is geweest vermelden we bij de verschillende onderzoeksstappen meteen welke tussenconclusies die hebben opgeleverd.

Ten eerste is radarinformatie onderzocht die is verstrekt door de Russische en de Oekraïense autoriteiten. We hebben het onderzoek naar deze radargegevens al uitgebreid toegelicht. Volgens verschillende deskundigen is door de primaire radar geen ander luchtvaartuig geregistreerd in de buurt van bij MH17 rond het moment van de crash.

Er is ook informatie opgevraagd bij de Oekraïense overheid over vliegbewegingen in Oost-Oekraïne op 17 juli 2014. Volgens de Oekraïense autoriteiten hebben op 17 juli 2014 verschillende vluchten plaatsgevonden, maar stonden alle militaire vliegtuigen aan de grond op het moment dat MH17 werd neergeschoten. U ziet hier een weergave van de ontvangen informatie. De groene lijnen zijn militaire vluchten die op 17 juli zijn uitgevoerd: deze waren allemaal buiten het conflictgebied, dat hier in paars is aangegeven. De rode lijn betreft het laatste deel van de door MH17 afgelegde route. Volgens deze door Oekraïne verstrekte vluchtgegevens zijn op 17 juli 2014 de hele dag geen militaire vluchten uitgevoerd in het luchtruim van Luhansk Oblast of Donetsk Oblast.

Er is met een open vraagstelling gezocht naar getuigen van het neerschieten van MH17. Door het JIT zijn daarbij meerdere getuigen gehoord die verklaren gezien of gehoord te hebben dat MH17 is neergeschoten door een of meer gevechtsvliegtuigen. Daarnaast zijn verschillende luchtverkeersleiders en militairen uit Oekraïne als getuigen gehoord. De eerder genoemde Oekraïense piloot Voloshin, die in 2018 is overleden, is voor zijn dood door het onderzoeksteam als getuige gehoord, evenals zijn commandant. Ook de Oekraïense luchtverkeersleider Petrenko, die volgens diverse publicaties op mysterieuze wijze verdwenen zou zijn na 17 juli 2014, is als getuige gehoord in het onderzoek.Die getuigenverklaringen, en de waardering daarvan, kunnen desgewenst bij de inhoudelijke behandeling aan de orde komen. Uit al deze getuigenverklaringen – beoordeeld in samenhang met de andere onderzoeksbevindingen -volgde naar het oordeel van het onderzoeksteam en het Openbaar Ministerie geen serieuze aanwijzing voor de aanwezigheid van een militair vliegtuig in de nabijheid van MH17 die nader onderzocht kon worden.

Het onderzoeksteam heeft gezocht naar open bronnen en tapgesprekken over het scenario dat een gevechtsvliegtuig MH17 heeft neergeschoten en breder naar open bronnen en tapgesprekken over de aanwezigheid van gevechtsvliegtuigen op de middag van 17 juli 2014 in het gebied rond de laatst geregistreerde positie van MH17. Dat heeft geen aanknopingspunten opgeleverd voor verder onderzoek. Een analyse van de tapgesprekken leverde het beeld op dat we zojuist al schetsten: aanvankelijk werd tussen gewapende strijders van de DPR alleen gesproken over het zelf neerschieten van een gevechtsvliegtuig. Pas nadat bekend werd dat er een burgervliegtuig was neergeschoten, begon men onderling te spreken over het neerschieten van een gevechtsvliegtuig dat kort daarvoor een Boeing had neergeschoten.

Ook is opgenomen communicatie tussen Russische en Oekraïense luchtverkeersleiders voorafgaand, tijdens en na het neerstorten van MH17 onderzocht. Op de Russische persconferentie van 21 juli 2014 werd immers verteld dat Russische luchtverkeersleiders minutenlang een gevechtsvliegtuig hadden waargenomen in de buurt van MH17. Op die Russische persconferentie werd hierover onder meer het volgende gezegd.

Op grond van deze persconferentie kon verwacht worden dat over een dergelijke waarneming ook was gesproken tussen luchtverkeersleiders onderling. Uit de opgenomen communicatie tussen Russische en Oekraïense luchtverkeersleiders blijkt inderdaad dat de Russische verkeersleider de beschikking had over primaire radarbeelden. Over de aanwezigheid van een ander (onbekend) vliegtuig in de nabijheid van vlucht MH17 wordt echter in het geheel niet gesproken. We laten nu een fragment uit deze communicatie horen.

Een volledig transcript bevindt zich in het dossier. Na het verdwijnen van MH17 van de radar vraagt de Oekraïense luchtverkeersleider aan zijn Russische collega of hij primaire radarbeelden kan terugkijken: een zogenaamde playback. Over de resultaten van deze playback worden vervolgens geen bijzonderheden gemeld. Ook na het terugkijken van de primaire radarbeelden met bijzondere aandacht voor de vraag wat de oorzaak kan zijn voor het verdwijnen van vlucht MH17 van de radar worden door de Russische luchtverkeersleider op 17 juli 2014 dus geen waarnemingen over andere vliegtuigen gerapporteerd.

Eveneens is bekeken of de communicatie tussen luchtverkeersleiders en andere vliegtuigen in de wijde omgeving relevante informatie kan opleveren. Een vliegtuig van Singapore Airlines met vluchtnummer SIA351 vloog ten tijde van het neerstorten op 35 kilometer afstand van MH17 en is daarmee het dichtstbijzijnde andere vliegtuig. Uit de transcriptie van de radiocommunicatie tussen de Oekraïense luchtverkeersleiding en vlucht SIA351 blijkt dat de cockpitbemanning, na verzoek om uit te kijken naar vlucht MH17, niets van het incident of het luchtvaartuig heeft waargenomen.

We hebben eerder al gesproken over het onderzoek naar de opnamen van de Cockpit Voice Recorder (CVR) van MH17. Hierop is geen communicatie te horen tussen de bemanningsleden over een ander vliegtuig in de nabijheid van MH17. Evenmin zijn andere voor dit scenario relevante geluiden te horen, zoals bijvoorbeeld inslagen van kogels van een boordkanon. Op de CVR-gegevens is enkel de al genoemde ultrakorte geluidsgolf waargenomen die komt van buiten aan de linkerkant van de cockpit, vlak voordat het vliegtuig neerstortte. Ook dit resultaat past niet bij het scenario van een aanval van een gevechtsvliegtuig.

Specifiek voor het scenario dat een gevechtsvliegtuig MH17 heeft neergeschoten en direct daarna zelf werd neergeschoten is nog relevant te melden dat nergens op de crashsite en ook niet tijdens het onderzoek naar de wrakstukken in Nederland enig deel van een ander vliegtuig dan MH17 is aangetroffen.

Scenario andere surface-to-air systemen
We zullen nu toelichten hoe onderzoek is gedaan naar het scenario dat MH17 is neergeschoten met een ander grond-lucht (of ‘surface to air’) raketsysteem dan een Buk.

Verloop onderzoek
Daarvoor is onderzocht welke typen grond-lucht raketsystemen in juli 2014 in gebruik waren bij de Russische en Oekraïense strijdkrachten. Daarbij is gezocht naar wapensystemen met een hoogtebereik van 10 kilometer. Uit de gegevens van de flight data recorder blijkt immers dat MH17 op die hoogte is neergeschoten. Hieruit is gebleken dat er bij de Russische en Oekraïense strijdkrachten tien verschillende typen surface to air (of SAM)-wapensystemen bestonden met voldoende hoogtebereik.

Vervolgens zijn deze tien wapensystemen voorgelegd aan een explosievendeskundige van het Nederlands Forensisch Instituut met de vraag of op basis van de (soms beperkte aanwezige) informatie over de explosieve lading van deze systemen kon worden vastgesteld welke van deze SAM-systemen mogelijk verantwoordelijk zouden kunnen zijn voor het neerhalen van MH17. Hierbij is gekeken naar de massa van de explosieve lading, het aantal, de vorm en de samenstelling van de fragmentatiedelen van de warheads van die SAM-systemen. Vervolgens heeft de deskundige van het Nederlands Forensisch Instituut dit vergeleken met het werkelijke schade- en sporenbeeld op basis van de wrakstukken van MH17. Omdat dit een onderzoek was naar andere systemen dan de Buk, heeft het Nederlands Forensisch Instituut de vastgestelde overeenkomsten van verschillende in het forensisch onderzoek aangetroffen materialen met onderdelen van een Buk-raket buiten beschouwing gelaten. Op die manier konden de resultaten van verschillende onderzoeken naast elkaar gewogen worden. Op basis van de schade aan de wrakdelen concludeert het Nederlands Forensisch Instituut dat die schade - naast de Buk-raket - alleen veroorzaakt zou kunnen zijn door twee van die andere tien SAM-systemen: de 2K11 Krug  (SA-4 Ganef) en de S-300V (SA-23 Gladiator). Vervolgens is nader onderzoek gedaan naar deze twee overgebleven systemen.

De Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) heeft onderzocht welke SAM-systemen in de maand juli 2014 in de regio aanwezig waren. Daarbij is uitgegaan van eigen bronnen en die van partnerdiensten. Daarbij komen de Ganef en de Gladiator niet in beeld.[1] Ook volgens de Oekraïense strijdkrachten hadden zij de Ganef en de Gladiator niet in gebruik. Evenmin is gebleken dat gewapende groepen in Oost-Oekraïne over deze wapens beschikten.

Uit het onderzoek van de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst komen slechts twee andere typen SAM-systemen dan de Buk naar voren die in de maand juli 2014 aanwezig waren in de regio en in staat waren om MH17 op de gegeven hoogte neer te schieten. Dat zijn de S-300PS (SA-10B Grumble) en de S-300PM2 (SA-20B Gargoyle). De Grumble was volgens de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst in gebruik bij de Oekraïense strijdkrachten; de Gargoyle bij de Russische. Het Nederlands Forensisch Instituut heeft deze twee systemen, als gezegd, uitgesloten als mogelijke bron voor de schade aan de wrakdelen van MH17 omdat de specificaties van deze systemen, zoals de explosieve lading en de fragmentatiedelen, niet passen bij de schade die te zien is aan de wrakstukken van MH17. De Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst heeft deze systemen ook uitgesloten als mogelijke wapens waarmee MH17 is neergeschoten, maar dan op andere gronden. Volgens de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst bevonden de operationele Oekraïense S-300PS (Grumble) systemen zich op 17 juli 2014 minimaal 175 kilometer buiten het bereik van MH17. De operationele Russische S-300PM2 (Gargoyle) systemen hadden vanaf twee locaties wel voldoende bereik. Deze stonden opgesteld in dichter bevolkt gebied bij de Russische stad Rostov aan de Don. De Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst heeft geen aanwijzing gevonden voor een lancering door deze systemen op 17 juli 2014. Omdat dit volgens de dienst niet onopgemerkt had kunnen blijven, sluit het een lancering vanuit dit dichter bevolkte gebied uit.


Tussenconclusie scenario andere surface-to-air systemen
Tussenconclusie: er is onderzoek gedaan naar het scenario dat MH17 met een andere SAM-raket is neergeschoten dan een Buk-raket. Als we de analyse van forensische deskundigen combineren met informatie over in de regio aanwezige wapensystemen, komt er geen ander wapensysteem dan de Buk in beeld. Voor dit scenario van een ander SAM-systeem dan de Buk is verder geen aanknopingspunt gevonden dat nader onderzocht zou kunnen worden.

Alternatieve afvuurlocaties
Vervolgens is er onderzoek gedaan naar meerdere potentiele afvuurlocaties: ruimere gebieden of specifieke plaatsen die op enige wijze genoemd werden als plek waar vandaan de raket zou zijn afgeschoten. Zowel de omgeving van Amvrosievka als de omgeving van Yenakiieve is genoemd als afvuurgebied. Tijdens het onderzoek zijn verder meerdere specifieke plaatsen naar voren gekomen als potentiele afvuurlocaties: naast de door het JIT al publiek gemaakte plaats bij Pervomaiskyi – die we later apart zullen bespreken - zijn dat locaties in Snizhne en bij Zaroshschenske. Er is onderzoek verricht naar deze locaties aan de hand van satellietfoto’s, getuigenverklaringen, telecomgegevens en andere bewijsbronnen. Op satellietfoto’s van voor en na het neerschieten van MH17 is gezocht naar veranderingen die kunnen wijzen op een raketlancering, zoals brandschade, veranderingen in vegetatie en voertuigsporen. Voor het telecomonderzoek zijn op meerdere van deze locaties netwerkmetingen verricht. Ook zijn van verschillende van deze locaties grondmonsters genomen, maar zoals wij al hebben uitgelegd, bleken deze door het tijdsverloop niet bruikbaar voor het onderzoek.

Het onderzoek heeft voor alle alternatieve afvuurlocaties de tussenconclusie opgeleverd dat er geen concrete aanwijzingen zijn voor de afvuur van een grond-luchtraket op 17 juli 2014. Wij bespreken nu die verschillende gebieden en locaties en de redenen waarom het onderzoek naar deze plekken door het Openbaar Ministerie als voltooid wordt beschouwd.

De omgeving van Yenakiieve

De SBU heeft kort na de ramp, nog in juli 2014, inlichtingen ontvangen dat vlucht MH17 mogelijk zou zijn neergeschoten met twee Buk-raketten vanaf een plaats in de omgeving van Yenakiieve. In het onderzoek kwam bovendien naar voren dat in de omgeving van Yenakiieve en Chernukhino kozakken en een zekere ‘Minyor’ actief waren. ‘Minyor’ is vermoedelijk Igor Ivanovich Ukrainets. In tapgesprekken zijn Ukrainets en de kozakken genoemd als mogelijke betrokkenen bij het neerschieten van vlucht MH17.

Er is onderzoek gedaan naar deze tapgesprekken. Daaruit bleek dat deze worden gevoerd door personen die zelf geen directe kennis lijken te hebben van de gang van zaken bij het neerschieten. Onderzoek naar de tapgesprekken die zijn gevoerd door Ukrainets op 17 juli 2014 heeft geen aanwijzingen opgeleverd voor zijn betrokkenheid bij het neerschieten van MH17. Voor een lancering vanuit dit gebied zijn geen concrete telecomgegevens, getuigen of andere bronnen gevonden.

Om verschillende redenen heeft het Openbaar Ministerie besloten dat het niet zinvol is om nog meer onderzoek te verrichten naar deze plek dan reeds is gebeurd. Ten eerste is er geen enkele andere aanwijzing dat MH17 met twee raketten is neergeschoten, zoals in de inlichtingen wordt gesteld. Dat is een indicatie dat deze inlichtingen niet kloppen. Ten tweede valt de omgeving van Yenakiieve buiten alle berekende afvuurgebieden: op basis van de bekende capaciteiten van het Buk-systeem is het dus niet mogelijk dat MH17 vanuit deze omgeving is neergeschoten met twee Buk-raketten. Tot slot zijn er geen concrete aanwijzingen voor dit scenario bekend, waarnaar nog zinvol nader onderzoek gedaan kan worden.
De omgeving van Amvrosievka

Een ander afvuurgebied dat is genoemd, betreft de omgeving van Amvrosievka. Dit is naar voren gekomen in een strafrechtelijk onderzoek dat de Russische autoriteiten hebben gedaan naar de gebeurtenissen in Oost-Oekraïne. In dat onderzoek zijn verschillende getuigen gehoord. Meerdere verklaringen zijn door de Russische autoriteiten aan het JIT verstrekt. De meeste van deze verklaringen zien op een mogelijke aanval op MH17 door een gevechtsvliegtuig. Twee getuigen, een echtpaar, verklaren over een raketlancering vanuit een gebied bij de plaats Amvrosievka. Hoewel hun verhoren volgens de Russische autoriteiten afzonderlijk en op verschillende tijdstippen zouden zijn afgenomen, zijn de verklaringen van deze twee getuigen vrijwel woordelijk identiek.

Volgens het echtpaar zou de raket zou zijn afgeschoten in de buurt van Amvrosievka. Een specifieke locatie wordt niet genoemd. Omdat de verklaringen van dit echtpaar geen informatie bevatten over een specifieke locatie is onderzoek naar deze verklaringen aan de hand van satellietbeelden niet mogelijk.

Het onderzoek van het JIT heeft niets opgeleverd over de omgeving van Amvrosievka. In open bronnen zijn geen publicaties of beeldmateriaal gevonden over een Buk-systeem in de omgeving van Amvrosievka of een raketlancering vanuit dat gebied. Gedurende het onderzoek zijn verschillende getuigenoproepen gedaan. Naar aanleiding hiervan hebben vele getuigen zich tot het JIT gewend. Geen van die getuigen heeft de lezing van dit echtpaar bevestigd. Deze twee verklaringen van het echtpaar staan dus op zichzelf en zijn onverenigbaar met andere bevindingen in het onderzoek. De verklaringen zijn toegevoegd aan het dossier, zodat procespartijen deze zelf kunnen beoordelen.

De Furshet supermarkt in Snizhne

In een ambtsbericht van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst van 25 juli 2014 wordt een plaats genoemd in het centrum van Snizhne, achter de plaatselijke supermarket Furshet. Achter deze supermarkt ligt braakliggend land. De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst meldt dat dit stukje land de “door de SBU op basis van intelligence veronderstelde plaats van fatale lancering van de BUK-M” raket is.

Grondmonsters konden op deze plaats niet genomen worden, omdat het braakliggend terrein geasfalteerd bleek. Er zijn in het onderzoek geen getuigen naar voren gekomen die verklaren over een lancering van deze plek of open bronnen die hierover concrete informatie bieden.

In meerdere tapgesprekken wordt gesproken over de Furshet in relatie tot het lanceervoertuig dat die die dag gezien is in Snizhne. Het is te begrijpen dat hierdoor in de eerste week na 17 juli 2014 - toen er nog geen totaalbeeld bestond van de relevante afgeluisterde tapgesprekken – de indruk kan zijn gewekt dat dit lanceervoertuig – de Buk-TELAR - deze plek bij de Furshet als eindbestemming had. Naarmate het telecomonderzoek vorderde, werd echter steeds duidelijker dat de Buk-TELAR wel zowel voor als na het neerschieten van MH17 langs de Furshet is gereden en daar ook heeft stilgestaan, maar daar geen raket heeft afgevuurd.

Locatie ten zuiden van Zaroshchenske

Een derde specifieke plaats die is genoemd als alternatieve lanceerlocatie is gelegen bij Zaroshschenske. Het Russische Ministerie van Defensie en daarna ook de raketfabrikant Almaz Antey hebben gewezen op de mogelijkheid van de lancering van een Buk-raket vanaf een locatie ten zuiden van deze plaats. Het Russische Ministerie van Defensie deed dit in een persconferentie van 21 juli 2014. Ook naar deze locatie is onderzoek gedaan.

Zaroshchenske ligt binnen een straal van 36 kilometer vanaf de locatie waar MH17 is getroffen. Het was dus technisch mogelijk om MH17 vanaf deze locatie neer te schieten met een Buk-raket. Volgens het Russische Ministerie van Defensie en Almaz Antey zijn er aanwijzingen dat dit ook feitelijk is gebeurd. Daarbij verwijst het Ministerie naar satellietfoto’s van Oekraïense Buk-systemen en baseert de raketfabrikant zich op een berekening van het afvuurgebied. Deze twee bronnen hebben wij onderzocht. Daarnaast hebben we onderzoek gedaan naar getuigen en telecomgegevens die aanwijzing zouden kunnen geven voor een lancering vanuit deze locatie.

Onderzoek naar satellietfoto’s

Eerst bespreken we het onderzoek naar de satellietfoto’s van het Russische Ministerie van Defensie. Tijdens de persconferentie van 21 juli 2014 werden satellietfoto’s getoond van een basis met het nummer A-1428 van de Oekraïense strijdkrachten, gelegen ten noordwesten van Donetsk. Volgens de Russische toelichting was de bovenste foto op 14 juli 2014 gemaakt. Op de onderste foto van 17 juli 2014 zou hetzelfde lanceersysteem verdwenen zijn.

Vervolgens werd een satellietfoto getoond waarop twee Oekraïense Buk-systemen te zien zouden zijn in een veld ten zuiden van Zaroshchenske.Deze foto zou zijn gemaakt op 17 juli 2014. Op een foto van dezelfde plaats een dag later, op 18 juli 2014, waren deze systemen niet meer te zien. Daarmee werd de suggestie gewekt dat MH17 met één van deze Buk-systemen zou zijn neergeschoten.


Op verzoek van het Openbaar Ministerie hebben de Russische autoriteiten deze foto’s aan het onderzoeksteam verstrekt. Dit bleken kopieën. Wij hebben die kopieën onderzocht.

Het onderzoeksteam heeft de European Space Agency (ESA) gevraagd onderzoek te doen naar satellietbeelden van deze locaties. De resultaten daarvan zijn aan het dossier toegevoegd. ESA heeft een satellietfoto aangeleverd van 17 juli 2014 van de basis ten noordwesten van Donetsk. Die geeft een ander beeld dan de Russische satellietfoto. Het verschil is duidelijk: de Buk-TELAR die volgens de Russische Federatie op de foto van 17 juli 2014 is verdwenen, staat op de satellietfoto van ESA nog op dezelfde plaats.

Onderzoek naar het afvuurgebied

Een andere tak van het onderzoek naar het alternatieve scenario dat MH17 is neergeschoten vanuit de omgeving van Zaroshchenske werd gevormd door de berekening van het mogelijke afvuurgebied. Daarbij is door verschillende partijen specifiek aandacht besteed aan de omgeving van Zaroshchenske. Hoe die berekening van het afvuurgebied in zijn werk gaat hebben wij al toegelicht bij de bespreking van het forensisch onderzoek.

Volgens Buk-fabrikant Almaz Antey moet MH17 zijn neergeschoten vanuit een gebied ten zuiden van Zaroshchenske. Deze conclusie is door Almaz Antey op twee persconferenties van 2 juni en 13 oktober 2015 gepresenteerd. Wij noemden dit al eerder bij de bespreking van het forensisch onderzoek.

Het Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum (NLR) en de Belgische Koninklijke Militaire Academie (RMA) komen tot andere conclusies dan Almaz Antey. Op basis van uitgebreid onderzoek komt het Lucht- en Ruimtevaart Centrum tot een afvuurgebied van 75 vierkante kilometer ten zuidoosten van de laatste positie van MH17. De Koninklijke Militaire Academie komt tot een afvuurgebied dat gedeeltelijk overlapt met dat van het Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum. Zaroshchenske ligt ver buiten die twee lanceergebieden. Bij zijn berekening heeft het instituut ook gegevens van Almaz Antey over de Buk-raket betrokken. Volgens de Koninklijke Militaire Academie is een lancering vanuit de omgeving van Zaroshchenske op basis van een algemene berekening “extremely unlikely”. Bij nadere berekening op basis van aanvullende data, zoals het stuwkrachtprofiel van de raketmotor, noemt het instituut een lancering vanuit dat gebied “impossible”.

Tussenconclusie scenario Buk-raket vanaf andere locaties
Er is dus uitgebreid en met open blik onderzoek gedaan naar mogelijke andere afvuurlocaties dan die uit het hoofdscenario. Onderzoek naar mogelijke afvuurlocaties in de omgeving van Amvrosievka, Yenakiieve, ten noorden van Snizhne en in Snizhne heeft concrete aanwijzingen en juist ontkrachtende informatie opgeleverd.

In het onderzoek naar een afvuurlocatie ten zuiden van Zaroshchenske zijn er verschillende, concrete aanwijzingen gevonden dat daar juist geen raket is afgeschoten. Na onderzoek bleken satellietfoto’s van die locatie van het Russische Ministerie van Defensie niet te kloppen of op andere data te zijn genomen dan gesteld. Volgens verklaringen van inwoners en tapgesprekken van DPR-leden stond Zaroshchenske niet onder controle van de Oekraïense krijgsmacht en is daar vandaan geen raket afgeschoten. Tot slot hebben het Nederlands Lucht- en Ruimtevaart Centrum en de Belgische Koninklijke Militaire School elk een berekening gemaakt van het afvuurgebied waaruit MH17 is neergeschoten: Zaroshchenske ligt daarbuiten. Volgens de Koninklijke Militaire School is het onmogelijk dat MH17 vanuit Zaroshchenske is neergeschoten.

Mogelijkheden voor zinvol nader onderzoek naar alternatieve afvuurlocaties zien wij niet.

Russische raketadministratie
Tot slot is in het onderzoek of de Oekraïense krijgsmacht vlucht MH17 heeft neergeschoten gekeken naar de herkomst van twee raketdelen waarmee MH17 vermoedelijk is getroffen. In dat onderzoek heeft de Russische Federatie informatie verstrekt, die erop zou wijzen dat die raketdelen afkomstig zijn van een raket in bezit van de Oekraïense krijgsmacht. Naar die informatie is onderzoek gedaan.

Eerder bespraken wij al dat er tijdens het forensisch onderzoek verschillende delen zijn gevonden, die overeenkomsten vertonen met onderdelen van een Buk-raket van de 9M38-serie. Op twee van die delen, een motormantel en een uitlaat of venturi, zijn nummers aangetroffen. Op basis van het nummer op de motormantel (8 86 9032) kon worden vastgesteld dat deze in 1986 was geproduceerd. In mei 2018 hebben wij de nummers van beide raketdelen publiek gemaakt en ook in een rechtshulpverzoek voorgelegd aan de Russische autoriteiten, met de vraag of zij op basis hiervan konden nagaan bij welke raket of raketten deze onderdelen hoorden, wat er met die raket of raketten was gebeurd en wie er over die raket of raketten had beschikt.

In een persconferentie van 17 september 2018 heeft het Russische Ministerie van Defensie stukken uit een administratie van een raket laten zien. Kopieën van die stukken zijn later aan het Openbaar Ministerie verstrekt. Volgens die stukken waren de motormantel en de venturi onderdeel van één en dezelfde Buk-raket van het oudere type 9M38. Volgens een aantekening op twee bladzijden in een handgeschreven logboek is deze raket op 29 december 1986 naar militaire eenheid ‘20152’ verzonden. Volgens open bronnen en de toelichting van het Russische Ministerie van Defensie correspondeert dit nummer met de 223e Anti Aircraft Missile Brigade van de toenmalige Sovjetkrijgsmacht, gevestigd in de toenmalige Sovjetrepubliek Oekraïne. Het nummer ‘8720’ is volgens de documenten en de Russische toelichting het nummer van de betreffende raket. Volgens hetzelfde logboek zou er op 19 mei 1987 voor de ontvangst van de raket zijn getekend en zou die ontvangstbevestiging weer op 4 juni 1987 door de producent in Moskou zijn ontvangen. Deze ontvangstbevestiging zit niet bij de verstrekte stukken. Volgens de toelichting van het Russische Ministerie van Defensie is de raket na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie bij de 223e Brigade in Oekraïne gebleven en komt deze verder niet meer voor in de eigen administratie.

Naar aanleiding van deze informatie heeft het JIT aan het Oekraïense Ministerie van Defensie gevraagd of deze raket op enig moment in bezit is geweest van de Oekraïense krijgsmacht en of hiervan documenten konden worden verstrekt. Daarop hebben de Oekraïense luchtmacht en bevoorradingsafdeling geantwoord dat er geen registratie van deze raket is teruggevonden. Later heeft het Oekraïense Ministerie van Defensie kopie van een raketlogboek verstrekt van de 223e Brigade, de eenheid waar de raket volgens het Russische Ministerie van Defensie in 1986 naar toe was gestuurd. Het Oekraïense raketlogboek bevat aantekeningen uit de periode van 2 september 1991 tot en met 22 december 2009. Daarin wordt de raket niet genoemd.

Het is hier goed te vermelden dat Oekraïne en Rusland tot 1991 onderdeel waren van de Sovjet-Unie (Unie van Socialistische Sovjetrepublieken). De Sovjet-Unie had één krijgsmacht, die onder leiding stond van het Ministerie van Defensie in Moskou. Op 24 augustus 1991, dus kort voor de start van het Oekraïense raketlogboek, riep het Oekraïense parlement de onafhankelijkheid uit. De Sovjet-Unie werd pas later ontbonden, op 26 december 1991. Daarna volgde de opdeling van de Sovjet-krijgsmacht.

Daarmee blijft er een gat in de administratie van vier en een half jaar. We missen stukken van het Russische Ministerie van Defensie over de raketinventaris in de Sovjetperiode van juni 1987 tot en met eind 1991, toen de Sovjet-Unie en de Sovjetkrijgsmacht werden ontbonden. Wat er in die periode met de raket is gebeurd, kunnen we op basis van de verstrekte documenten niet vaststellen. We moeten het doen met enerzijds de stelling van de Russische autoriteiten dat de raket na verzending naar de 223e Brigade in 1987 nooit meer is teruggekomen en anderzijds de stelling van de Oekraïense autoriteiten dat de raket nooit in de Oekraïense inventaris is opgenomen.

Nadat beide partijen waren geraadpleegd, is er nader onderzoek gedaan naar de ontvangen documenten. Bij het Oekraïense logboek was die mogelijkheid beperkt, omdat de raket daar nu juist niet in genoemd wordt. Wat er niet is, laat zich moeilijk onderzoeken. Wel is nagegaan of de gegevens in het Oekraïense logboek inderdaad afkomstig waren van de door de Oekraïense autoriteiten gestelde 223e Brigade.

De Russische documenten boden meer aanknopingspunten voor onderzoek. Daarin werd immers een verband gelegd met raketdelen die in het forensisch onderzoek waren aangetroffen. Daarom konden de raketgegevens uit de Russische documenten vergeleken worden met andere onderzoeksbevindingen met betrekking tot de raket. In dat onderzoek naar de documenten zijn verschillende stappen gezet.

In één van de verstrekte Russische documenten wordt het type warhead genoemd. Volgens de voorgedrukte tekst ‘9N314(9N130)’[8] gaat het om het oudere type 9N314 warhead. Boven deze voorgedrukte tekst staat met de pen een ‘M’ geschreven, precies op de plek tussen de voorgedrukte ‘9N314’ en ‘(9N310)’. [9]  Dat suggereert tenminste dat er in plaats van de voorgedrukte 9N314 een nieuwere warhead van het type 9N314M in de raket is gemonteerd.

Deze aanwijzing van een 9N314M warhead kon vergeleken worden met uitlatingen van de Russische autoriteiten op andere momenten dat MH17 niet kan zijn getroffen door een Buk-raket met een 9N314M warhead. De conclusie van de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) en het JIT, dat sprake was van de nieuwere 9N314M warhead werd aanvankelijk (op 2 juni 2014) nog onderschreven door Almaz Antey, maar wordt sinds het uitbrengen van het OVV-rapport (op 13 oktober 2015) bestreden. Zo heeft de Russische Federatie op 31 december 2019 in de procedure van nabestaanden bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens gesteld:

“If MH17 was brought down by a missile, the DSB [Dutch Safety Board of OVV] and JIT ought to have been concluding that it was an old style 9M38 missile with an old-style 9H314 [cyrillisch; Latijns schrift: 9N314] warhead (…).”

Eenzelfde vergelijking van de documenten is gemaakt met andere informatie over het type raket dat MH17 moet hebben neergeschoten. In de Russische documenten wordt vermeld dat de motormantel en venturi onderdeel waren van een raket van het oudere type 9M38. Op andere momenten hebben de Russische autoriteiten aangegeven, dat zij die oudere raket van het type 9M38 niet meer in gebruik hadden en Oekraïne wel. Als dat zou kloppen, zou het gestelde documentbewijs van een 9M38 raket in de richting wijzen van Oekraïense raket. Dat sluit niet aan bij de forensische bevindingen. Zoals eerder toegelicht, zijn er in het forensisch onderzoek naar de aangetroffen vliegtuigvreemde delen juist méér overeenkomsten gevonden met een 9M38M1 dan met een 9M38 raket.

Verder zijn de assemblagedata in de Russische documenten geanalyseerd en vergeleken met een datum die tijdens het forensisch onderzoek op de motormantel was aangetroffen. Hierbij is een opmerkelijk verschil gevonden. Volgens die documenten zijn de onderdelen van de raketmotor én de volledige raket op 24 december 1986 geassembleerd. U ziet hier verschillende documenten, waarop dit staat vermeld. Op de motormantel die in het forensische onderzoek is aangetroffen, en waarop de verstrekte documenten betrekking zouden hebben, staat iets anders. Op die mantel staat een sjabloon met ‘assemblagedatum 15 december 1986’. Deze datum is niet verstrekt aan de Russische autoriteiten in het rechtshulpverzoek van 2018, waarin om informatie werd gevraagd over de twee aangetroffen raketdelen. De datum die op de motormantel is aangebracht als ‘assemblagedatum’ komt dus niet overeen met de assemblagedata in de Russische documenten.

Er is een uitgebreid proces-verbaal opgemaakt waarin de analyse van de door de Russische Federatie verstrekte documenten uit de raketadministratie wordt beschreven. Daarin wordt beschreven welke stukken zijn verstrekt en ook welke stukken wel door de Russische autoriteiten zijn benoemd of in de verstrekte documenten worden vermeld, maar niet aan het JIT ter beschikking zijn gesteld. Er wordt in beschreven hoe de informatie in de verstrekte stukken zich verhoudt tot andere informatie die in het onderzoek beschikbaar is, met name ten aanzien van tot het type warhead en het type raket dat MH17 heeft neergeschoten en de assemblagedatum van de motormantel.

We hebben ons afgevraagd of de vragen die naar voren komen uit de analyse van deze documenten nog zouden moeten leiden tot nader onderzoek. Ons antwoord op die vraag wordt in belangrijke mate bepaald door twee constateringen: in de eerste plaats hebben wij moeten vaststellen dat de Russische Federatie in dit onderzoek niet te goeder trouw is. Zoals wij in maart al hebben gezegd: wie zelf bewijs vervalst en steeds opnieuw met onderling tegenstrijdige verhalen komt, is niet de beste bron om ander bewijs te beoordelen. In de tweede plaats constateren wij dat de verstrekte documenten, hoe men ook over hun bewijswaarde oordeelt, alleen zien op de jaren 1986 en 1987 en niets zeggen over de vraag wie de betreffende raket in bezit had in juli 2014. Wij zien dan ook geen zinvolle mogelijkheden voor nader onderzoek op dit punt.